«Алтарганын» ехэ наадан 2010 ондо Монгол hайхан ороной Улаан-Баатар хотодо боложо үнгэрөө. Манай Агын округой дуушад, хатаршад, тамиршад, модельернүүд фестивалиин 15 янзын мүрысөөнүүдэй 9 алтан медальнуудые шүүжэ ерэhэн. Үнгэрhэн «Алтарганын» нааданууд сооhоо агынхидта эгээл үрэ дүнтэй наадан болоhон гээд тэмдэглэлтэй. Хамтадаа 16 медаляар шагнагдаhан байна. Буряад республика – 22, Эрхүүгэй можо – 9, Монгол – 10, Шэнэхээнэй буряадууд – 4 медальнуудта хүртөө.

Агын тойрогой түлөөлэгшэд «ПАЗ» түхэлэй автоунаагаар хилэ дабажа, монголой үргэн талаар хэдэн модо утые гаталжа, буряад угсаатан арадай уласхоорондын фестивальда хабаадалсаа. Түбэй соелой ордоной, академическэ арадай аман зохеолой дуу хатарай ансамблиин, Гүрэнэй филармониин, Гүрэнэй хүүхэлдэйн театрай болон бусад заалнуудта фестивалиин конкурснууд эмхидхэгдээ. Харин Уран hайханай музейн ба уран Искусствын галерейн танхимууд соо үзэсхэлэнүүд дэлгэгдээ.

Дангина. Улаан-Баатар хотын соелой түб ордон соо июлиин 21-эй үдэр «Дангина» конкурс үнгэргэгдөө. Дангинын харалгада хамта юhэн басаган дүрбэн номинацида хабаадаба. Тэдэ хоорондоо оюун хурса ухаагаараа, сэбэр hайханаараа, талаан бэлигээрээ, арадайнгаа еhо заншал, түрэл хэлэеэ уг гарбалаа мэдэсээрээ мүрысэhэн байна. Эрхүүгэй областиин Анастасия Хангалаева, Екатерина Ильина, Буряад Республикын Арюна Бубеева, Сэлмэг Доржиева, Үбэр Байгалай хизаарай Гыма Иванова, Дарима Дашидондокова, Монгол ороной Оюун Мүнгэн-Эрдэни, Сарангэрэл, Ганжирын Бутид  (Дотор Монгол) гэгшэд тус конкурсдо хабаадаа.

Түрүүн Агадаа «Сагаан hарын дангина» конкурсдо илаhан, Ушарбай нютагай Гыма Иванова «Алтаргана – 2010» нааданай «Дангинын» үндэр нэрэ зэргэдэ хүртөө. Буряад ороноо түлөөлжэ ерэhэн дангина Арюна Бубеева 2-дохи hуури эзэлбэ. Хүндэтэй гурбадахи hуурида Дорнод аймагай  Сагаан Обогой Нарансэсэгэй Сарангэрэл гараа. 

Арадай дуунуудай конкурс Монголой филармониин байшан соо июлиин 21-22-ой үдэрнүүдтэ үнгэргэгдөө. Энэ удаа дүн хамта 85 арадай дуу гүйсэдхэгшэд хабаадаа. Тэдэ наhанай дүрбэн хэмжүүрээр хубааран, хоорондоо мүрысөө. Тус конкурс хоер турhаа бүридөө. Түрүүшынхидэнь гүйсэдхэгшэ бүхэн арадай хоер дуу дуулаа. Энэ турта илажа гарагшадта хоердохео дуу гүйсэдхэхэ эрхэ үгтэбэ. Жюриин гэшүүд сэгнэхэдээ, хоолойн нугархайе, дуунай хоолойдонь тааралга, хубсаhа, шэмэг гоеолтыень хаража, сэгнэхэ байгаа юм. Тиигэжэ 10-14 наһатай эдиршүүлэй дунда Дорнод аймагай Ган-хуяг түрүү hуури эзэлээ. Агын округой Арюна Ямпилова 2-дохо hуурида гараа, харин Эрхүүгэй можын Вероника Питонова 3-дахи болоо. 15-18 наhанай залуу дуушадай дунда Хэнтэйн аймагай О. Аюрзана 1-дэхи hуурида гараа, 2-дохи hуурида – Хэнтэйн аймагай О. Намжуулай, 3-дахида – Дорнод аймагай Сэрэндулмын Долгор.  Агын тойрогой Рыгжидма Лудупова энэ бүлэгэй дипломант болоо. 19-35 наhанай хабаадагшаадай хоорондо Шэнэхээнэй Дамбийням түрүүлээ. 2-дохи, 3-дахи hууринууд Шэнэхээнэй Буян-Дэлгэр, Буряад Республикын Марина Будаева гэгшэдтэ хүртөө. 36 наhанhаа дээшэ дуушад соо Улаан-Баатарай Мүнх Болд илаа. 2-дохи hуури Улаан-Баатар хотын С.Егор, 3-дахи Эрхүүгэй можын Ирина Степанова эзэлээ. Шэнэхээнhээ уг гарбалтайшье hаа, арбаад жэлэй туршада Агада ажаhуужа, элдин энэ дайдада нютагжаhан Шадабай Санжидма энэ конкурсын дипломант гэжэ соносхогдоо.

Дуунуудые шагнаад байхадаа, гүйсэдхэгшэд булта бэлиг шадабаритай, бэлэдхэл hайтай гэжэ жюриин гэшүүд тэмдэглэбэ.

Буряад эстрадын дуун

Мүнөө үеын буряад дуунуудай конкурс Улаан-Баатарай оперо болон баледэй академическэ театрай тайзан дээрэ үнгэргэгдөө. Эрхүү хотодо үнгэрэгшэ нааданда энэ конкурс «Эрхим дуун», «Эрхим гүйсэдхэгшэ» гэhэн хоер номинацинуудаар хубаарhан hаа, энэ удаа нааданай дүримөөр жюриин гэшүүд гансал эрхим дуу шэлэхэ аргатай байгаа. Авторска дуунуудай харалгада олон мэдээжэшье, hаяшье эхилжэ байhан хүгжэм зохеогшод, поэдүүд хабаадаа. Тон hайн удхатай, таарама аялгатай дуунуудые шэлэхэнь жюриин гэшүүдтэ хүндэхэн байба.

Мэдээжэ поэт Николай Шабаевай үгэнүүд дээрэ композитор Пурбо Дамирановай хүгжэм зохеоhон Чингис Раднаевай гүйсэдхэhэн «Буряал орон» гэhэн дуун конкурсын дүнгүүдээр түрүүшын hуурида гараhан байна. Нютагаймнай Баир Балдандашиевай зохеоhон хүгжэмтэй Дугарма Батоболотовагай «Алтарганын наадан» гэжэ дуун 2-дохи hуури эзэлээ. Мүн тиихэдэ Дугарма Батоболотовагай шүлэгөөр зохеогдоhон ба Ринчин Балдандашиевай «Шамхандаа» гэhэн дуун медальда хүртөө.

Эдэ дуунуудые Буряад Республикын болон Ага нютагай эстрадын дуушад Чингис Раднаев, Доржи Болотов, Александр Бороев гэгшэд «Алтаргана» hайндэрэй сугларагшадта, жюридэ бэлэглээ.

Аман зохеолой hайндэр

Хоер үдэрэй туршада Хүүхэлдэйн театрай ехэ заалаар дүүрэн сугларhан харагшад жэнхэни буряад хэлэнэй эди шэдииень сэгнээ еhотой, сэсэ буляалдалга, таабари таалга, арадай дуу шагнажа, еохор хатар хаража хужарлаа.

Эндэ аман зохеолой олон бүлгэмүүдэй мартагдажа байhан еhолол гурим hэргээжэ, бэдэрэлгын, шэнжэлэлгын ехэхэн хэмжээнэй ажал ябуулhаниинь элихэнээр харагдаа. Жэшээнь, Эрхүү хотын Буряадай үндэhэтэй соелой автономиин дэргэдэ байгуулагдаhан «Аянга» бүлгэмэйхин омоли загаhанда гарахын урда тээ Ойхон олтирогой буряадуудай Байгалай эрьедэ эмхидхэдэг байhан наада зураглаа. Харин Дорнод аймагай Баян Дун hомонойхин нэгэ үдэрэй туршада буряадта тохеолдодог үйлэнүүдые харуулхые оролдоо: нэгэн убhэ сабшана, зариман түрэ найр хэнэ... наада захадань хуурмаг ламын мэхэдэ ороhон Жалсанайхи гэжэ айлай байдал зураглагдаа. Еhо буруу ябадал гаргаhан «ламые», тэрээндэ мэхэлэгдэhһэн Жалсантаниие сэсэ мэргэн үгэнүүдтэй шүлэгүүдээр, дуунуудаар зон шүүмжэлнэ...

Хэдэн гүрэнөөр, олон регионуудаар ажаhуужа байгаа буряадуудай нютаг нютагай гурим өөрын шэнжэтэй, тиимэhээ сэнтэй байба.

Бүлгэм бүхэн нааданда тон hайнаар бэлэдхэл хээ, теэд найруулгаараа, уран наадалгаар агынхидые хүсэхэ бүлгэм байбагүй. Агын районой «Этигэл» бүлгэм «Басага зайлгалга» гэhэн еhо харуулжа, Гран-придэ болон алтан медальда хүртөө. Басаган үриин хадамай газарта ошохын урда тээ талата hара соносхогдодог  байгаа. Талата hарын хугасаа соо басаган наhаяа үдэшэжэ, хадамда ошохоео байгша түрэл түтимөөрөө, нагаса хуряахайтанаараа айлшалдаг, hайхан үреэлнүүдыень абадаг hэн ха. Айл бүхэндэ бэлэг сэлэгээ барихадань, харюудань энжэ: хони хурьга, үхэр мал үгэхэ. Мүнөө энэ еhо Шэнэхээндэл сахигдадаг. Басага зайлгахадаа, үбгэн түрүүтэй моришон хүбүүн болон 4-5 нүхэд басагадынь ябалсана. Үбгэн түрүү бэшэнээ дахуулhан, «хайшаа ошохобибди, хаана хонохобибди» гэлсээд, айлда хоноходоо, залуушуулынь хотоной, нютагай залуушуултай сугларжа, наада эмхидхэдэг байгаа бшуу. Нэгэдэхи шатын диплом Могойтын районой Ушарбай нютагай «Ажалчин» бүлгэмэй артистнарта барюулагдаба. Хоердохи һуури Шэнэхээнэй болон Монголой бүлгэмүүдэй хоорондо хубаарилагдаа. Харин хүлэр медальда Дульдаргын районой «Тоонто» бүлгэм, Буряад ороной Захааминай аймагай болон Монголой аман зохеолой бүлгэм хүртөө.

Монголой медаль – уран гартанда

Гар урлалгын конкурс – выставкэ Искусствын галерей соо эмхидхэгдээ.

Урда «Алтарганануудта» энэ конкурс хэдэн номинацяар үнгэргэгдэдэг байhан hаа, мүнөө бүтээлнүүд номинацинуудта хубаарилагдаагүй. Хэдэн зуугаад янза  бүриин буряад хубсаһан, зүүдхэл, шэмэглэл, зурагууд, модон, арhан, нооhон г.м. бүтээлнүүд дэлгээгдээ. Агынхид 75 хүнэй ажал абаашажа, гурбан заал соо экспозици зохеогоо. Буряад ороной 100 гаран уран гартанай бүтэлнүүд табигдаа. Тиихэдэ олон мэргэжэлтэ уран гартанай ажалнууд дэлгээгдэhэн байна, энэ «Алтарганын» дүримүүдтэ тон тааруугүй ябадал болоно бшуу. Иимэ эрхэ нүхэсэлдэ жюриин гэшүүд нилээд тээлмэрдээ еhотой, тэдээндэ дүн гаргахань тон хүшэр байгаа гээд тэмдэглэлтэй.

Хабаадагшадhаа гадна юрын зон ямараар ябажа, энэ выставкэ хараба гээшэб! Агынхидай заал соо тулуур тулаһан хоер хүгшэд: «Харал даа, энэ естой буряад дэгэл байна», - гэжэ Цыденжаб Цыбиковагай оеhон дэгэлэй энгэр хаража байна hэн.

Монгол ороной аймагуудhаа hайн дуранай уран гартанай бүтэлнүүд мүн дэлгээгдээ. Зүгөөр агынхид, усть-ордынхид болон Буряад ороной түлөөлэгшэд hүртэй, али алинииншье баян үзэсхэлэн дэлгээжэ, эдэл делегацинуудай уран гартанай бүтээлнүүдэй шанга тэмсэл болоhон байна. Тиин Могойтын уран зураашан Намжилма Эрдынеевагай «Хоридой» гэhэн ниитэ гаршаг доро зурагдаhан удха түгэлдэр зургаан зураг алтан медальда хүртэбэ. Эрхүү можын түүлөөлэгшэ Ефим Осиповай адуунай hүүлээр хэhэн томо гобелен олондо hайшаагдажа, мүнгэн медаляар  урмашуулагдаа. Гурбадахи hуурида Улаан-Удэ хотын ажаhуугша Юрий Эрдынеевэй «Тотемы бурят» гэhэн гурбан хүлэр скульптура гараа. Тэрэнэй «Буха ноен» скульптура «Алтаргана – 2008» нааданда дэлгээгдээ бэлэй, энэ удаа жюриин гэшүүд нарин нягта бүтээлыень – «Хун шубуун» скульптурыень онсо тэмдэглэбэ.

Жюриин гэшүүн Марина Будажаповагай мэдүүлhээр, Агын делегациин 5 уран гартан Хубилай хаанай дүрэтэй Эзэн Чингисэй «Тэнгэрийн хишиг» гэhэн Монголой Правительствые соелой hалбариин медаляар шагнагдаhан байна. Өөhэдынь фотозурагтай үнэмшэлгэтэй иимэ медаляар уран зураашаад Цыбикжаб Цыдыпов, Намжилма Эрдынеева, Саяна Шухэртуева, модельер Цыденжаб Цыбикова, модошо дархан Александр Айдаев шагнагдаа.

(Дарима Базарова, Баярма Баторова, Надежда Бимбаева, Жалсан Лубсандашиевай «Толон» (Толон.-2010.-6 августа(№32).-с. 8-9) hониндо хэблэгдэhэн материалнуудhаа)

«Буряад дэгэл: түүхэ ба мүнөө үе саг» буряад хубсаhанай харалгада алтан медальда тойрогоймнай уран гартан, мэдээжэ оедолшон Цыденжаб Цыбикова хүртэбэ. Харин Светлана Цыдыпова гурбадахи болоо. «Мүнөө үе сагай стилизованна хубсаhан» номинацида Светлана Лхамацыренова «Ага найман эсэгын нангин hүлдэ» коллекцитаяа мүн лэ алтан медаляар урмашуулагдаа.

Уран шүлэгэй конкурсдо түрүушын hууринууд Монголой түлөөлэгшэдтэ олгогдоо. Харин 4-дэхи hуурида Цындыма Бабуева хүртэбэ.

Сурбалжалагшадай «Алтан саг» гэhэн конкурсдо олондо мэдээсэл тараадаг 20 гаран эмхинүүд хабаадаба. Хэблэлэй 99 ажалнууд, радиовещаниин 14 ажалнууд дурадхагдаа. Тэрэнэй дүнгүүдээр Бүгэдэ буряадай «Толон» hонин (Цыцык Тумурова ахамад редактор) алтан медальда хүртэбэ. «Толон» газетын сурбалжалагшад Дарима Базарова, Цыжидма Балдангомбоева, Баярма Баторова, Надежда Бимбаева, Марина Болотова, Цыремжит Дагбаева, Агын радиогой редактор Оюна Жамбалова гэгшэд «Алтаргана-2010» уласхоорондын нааданай тусхай грамотануудаар шагнагдаа. «Алтан саг» гэhэн сурбалжалагшадай конкурсын «Эрхим видеофильм» номинацида хэр угhаа дамжан ерэhэн буряад угсаатан арадай сэгнэшэгүй еhо заншал харуулhан «Хүн ахатай, дэгэл захатай» гэhэн Агын телевидениин шеф-редактор Долгорма Дашинимаевагай видеофильм эгээл дээдэ шатын алтан дипломдо хүртэhэн байна.

Фотозурагуудай конкурс

«Алтаргана» уласхоорондын фестивальда фотозураашадай конкурсдо «Агын Үнэн» hониной фотокорреспондент Сергей Доржиев үндэр амжалта туйлаба. Тэрэнэй «Наhанай зам» («Жизненный путь») гэhэн фотоүзэсхэлэн эрхим гэгдэжэ, нааданай алтан медаляар урмашуулагдаа. Хоердохи ехэ шанда Буряад республикын түлөөлэгшэ Сергей Конечных хүртөө. Тэрэ «пейзаж» гэhэн номинацида эрхимлээ. Харин «Портрет» гэhэн номинацида Монголой Чойбалсанай олондо мэдээжэ Базарсадын Батоцырен илаба.    

Үльгэрэй домогой орон

Үльгэршэдэй конкурсдо Агын тойрог түлөөлжэ Алексей Цырендылыков ба Жаргал Бадмадоржиев гэгшэд хабаадаба. «Амар сайн» гүрэнэй дуу хатарай театрай артист Алексей Цырендылыков морин хуур дээрэ наадан Базар Барадинай үльгэр түүрээжэ, мүнгэн медальда хүртэбэ.

Һэеы гэрэй харалгада Агын тойрог түлөөлжэ хабаадаhан Могойтын аймагай үзэмжэдэ дэлгэhэн hэеы гэр олондо hайхашаагдаа. Манай hэеы гэр урданай буряад гэр байгаа гээд тэмдэглэлтэй. Монгол hэеы гэртэ орходоо, олон зүйлнүүдээрээ илгардаг. Гэрэй эзэн Владимир Рабданов hэеы гэрэйнгээ түүхэ, эд бараан тухай тодорхойгоор хөөрэжэ үгөө. Харин гэрэй эзэн эхэнэр эдеэ хоол, гэр соо эхэнэрнүүдэй булан тухай хөөрөө, хүүгэдэй үлгы харуулаа. Тиигэжэ тойрогоймнай hэеы гэр түрүүшын hуури эзэлээ.

Һур харбалгын мүрысөөндэ Үбэр Байгалай хизаарай Агын Буряадай тойрогhоо 34 hуршан хаба шадалаа туршалсабад. Мүрысөөнэй дүнгүудээр Агын hуршад шангай түрүушын hуурида гараба. Могойтын аймагай Ага-Хангил нютагай Дугар Гармажапов «Алтаргана-2010» уласхоорондын фестивалиин hур харбалгаар абарга hуршан болоо.

Иигээд 2010 оной уласхоорондын ехэ наадан түүхэдэ ороо hэн. Удаадахи «Алтарганын» фестиваль Агын Буряадай тойрогой газар дэбисхэр дээрэ үнгэрхэ.