Буряад-монгол туургата арадуудай эб найрамдалай hүлдэ тэмдэг болоhон, арадаа нэгэдүүлхэ, харилсааень бэхижүүлхэ, үндэhэн соёл болбосорол, ёhо заншалаа, түрэл хэлэеэ улам хүгжөөхэ зорилготойгоор 2 жэлэй нэгэ удаа эмхидхэгдэдэг уласхоорондын «Алтаргана-2016» наадан Буряадай ниислэл хото Улаан Үдэдэ үнгэрөө.

Арадай дуунай харалга. Буряад арадай дуу гүйсэдхэгшэдэй конкурс Буряадай академическэ оперо ба баледэй театрай ордон соо эмхидхэгдээ. Тэндэ 100 гаран хабаадагшадай зэдэлүүлhэн арадай hайхан дуунууд 2 үдэрэй туршада замхаагүй.

Энэ мүрысөөн хадаа буряад арадай дуунуудые дэлгэрүүлжэ, дуушадые элирүүлжэ, бэлиг шадабарииень hайжаруулха зорилготой юм. Мүрысөөнэй гуримаар хабаадагшад наhанай 4 бүлэгтэ хубааржа, дуунуудаа гүйсэдхөө. Агын аймаг түлөөлжэ хабаадаhан Светлана Пурбуева 31-50 наhанай дуушадай дунда шалгараа.

Хубсаhанай харалга. «Стилизованный костюм, прет-а-порте» янзада Буряад Республикын Улзыма Ванзатова, Алтана Базарова ба Ксения Буланова, мүн Шэнэхээн нютагай Жаргалай Жалма гэгшэд лауреадай нэрэ зэргэдэ хүртөө юм. Могойтын аймагай түлөөлэгшэ Руслан Батожаргаловай бүтээhэн «Үндэр тэнгэриин одод» хубсаhанай суглуулбари эгээл гоё, жэнтэй байбашье, тойрогоймнай талаан бэлигтэй, залуу модельер шангай hуури эзэлжэ шадаагүй. Юундэб гэхэдэ, жюриин гэшүүдэй тэмдэглэhээр, хүнэй үдэр бүри үмдэхэдэ, тааруу зохид, буряад маягтайгаар оёгдоhон «прет-а-порте» хубсаhанда гол анхаралаа хандуулаа.

Модон, шулуун, түмэр, нооhон гэхэ мэтэ элдэб эд хэрэглэжэ, хайшан гээд бу­ряад заншалта хубсаhа ондоогоор оёжо болохоб гэhэн зорилго табигдажа, «Аван­гард хубсаhан» гэhэн шэнэ янза байгуулагдаhан байна. Энэ янзада Агын тойрогойхид амжалта туйлаа. Согто-Хангилай искусствын hургуулиин эдиршүүл «Һолонгын наадан» гэhэн ажалтаяа 1-дэхи hуурида гараа. Хүтэлбэрилэгшэ-Баирма Дашинимаева, hурагша - Ешима Сунрапова эскизуудые зураа.

«Алтан дэлhэн» гэhэн хубсаhанай суглуулбари бүтээhэн, шангай 2-дохи hуурида гараhан Зүдхэли нютагай Туяна Дашинимаевада лауреадай нэрэ зэргэ олгогдоо.

«Заншалта хубсаhан» янзада Могойтын аймагай Цыпелма Бальжинимаевагай «Угайм алтан абдарhаа» гэhэн хубсаhанай коллекци түрүү hуурида гараа. Могойтынхид уран наряар оёгдоhон, бүhэтэй хүнэй, эхэнэрэй, үхибүүдэй 20 янзын буряад арадай hайхан хубсаhа харуулаа.

«Буряадай нэгэ үдэр». Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ буряад драмын театр соо хоёр үдэрэй туршада нютаг нютагуудай арадай аман зохёолой бүлгэмүүд арадайнгаа али нэгэн ёhо заншал харуулан, дуу, ёохор хатар гүйсэдхэжэ, таабари, оньhон ба жороо үгэнүүдые, үреэлнүүдые мэдэдэгээрээ мүрысөө.

Энэ мүрысөөндэ хамта дээрээ аман зохёолой 30 бүлгэм хабаадаба. Арадай hайндэрнүүдэй, залуушуулай наадануудай, зоной hуудал байдалай үзэгдэлнүүдэй зүжэглэмэл наада табиха, арадай аман зохёолой зүйлнүүд (дуун, хатар, хүгжэмэй зэмсэгүүд, магтаал соло түүрээлгэ) оруулагдаха ёhотой, хэр угhаа хойшо хабаадагшын можо нютагта абажа ябаhан нааданай хубсаhа хунарта болон хэрэгсэлнүүдтэ онсо анхаралаа хандуулха гэhэн мүрысөөнэй гол эрилтэнүүдтэй байба. Мүрысөөнэй дүнгүүдээр, Үбэр Байгалай хизаарай Агын аймагай Шулуутайн «Алтаргана», Буряад ороной Захааминай аймагай «Уран дүшэ», Эрхүүгэй можын Боохоной аймагай «Ургы» гэhэн арадай аман зохёолой бүлгэмүүд илагшад болобо.

«Дангина». Буряад гоо hайхан басагадай «Дангина» мүрысөөндэ Улаан-Үдэ хотын бэеын тамирай- спортын байшан соо хоёр үдэрэй туршада Монгол ороной, Хитадай Үбэр Монголой, Забайкалиин хизаарай, Эрхүүгэй можын, Буряад ороной - хамта 23 басагад хабаадаhан байна.

Буряад ара­дай заншалта соёлдо, хэлэ шудалалгада, уран бүтээлдэ, гоё hайханиие сэгнэлгэдэ залуушуулай анхарал хандуулга, залуушуулай зохёохы эрмэлзэл урмашуулга, гүйсэдхэлгын арга шадал hайжаруулга гэhэн гол зорилгонуудые баримталан энэ харалга эмхидхэгдээ. «Магтан дуулая угаа, нютагаа», «Сэдьхэлэй баяр», «Аялга дуумни», «Һаргама толон» гэhэн янзануудаар баса­гад өөhэдыгөө дүрбэн талаhаа харуулаа.

Энэ мүрысөөндэ илажа гараhан гоо hайхан дангинанар булта Агын тойрогhоо уг гар­балтай байба: Забайкалиин хи­заарай Агын тойрог түлөөлhэн Юлия Ринчинова Агын аймагай Үбэр Аргали нютагай, Улаан-Үдэ хото түлөөлhэн Цырегма Лубсанова - Дулдаргын айма­гай Табтаанайн, Эрхүүгэй можо түлөөлhэн Дарима Урбаевагай эжынь Могойтын аймагай Сагаан Шулуутайда тоонтотой юм.

Оршон уеын буряад дуунуудай мүрысөөндэ Монголой, Шэнэхээнэй, Буряад ороной, Эрхүүгэй, Москвагай, Агын Буряадай тойрогой - дүн хамта 135 дуушад хабаадаа юм. Оршон үеын буряад дуунуудай мүрысөөн гурбан янзаар эмхидхэгдээ.

«Оршон үеын буряад дуу гүйсэдхэгшэд» янзада эдир дуушадай дундка Дулдаргын аймагай түлөөлэгшэ, 7 наhатай Базарсадо Николаев, Буряад ороной Арюна Мункуева ба Монголой Д.Маргад дуушад түрүүлээ. Хоердохи бүлэгтэ Агын аймагай түлөөлэгшэ Мунко Батомункуев, Улаан-Удын Ирина Шагдурова ба Сэлэнгын аймагай Дугар Бадмажапов гурбан эгээл эрхим дуушадай нэрэ зэргэдэ хүртөө.

«Оршон үеын буряад дуу зохёогшод» гэhэн янзада Агын аймагай түлөөлэгшэ Дугарма Батоболотова, Буряад ороной Баирма Борохитова ба Монгол ороной М.Маргаа хүртэhэн байнад. «Эрхим композитор» янзада Ивалгын аймагай түлөөлэгшэ Лудуп Очиров, Монгол ороной Б.Дэлгэр сэгнэгдээ. Мүн «Алтаргана» нааданай түүхэдэ түрүүшынхеэ нэгэ доро хоёр субъект - Агын тойрог ба Буряад орон түлөөлжэ, Дулма Сунрапова эрхимүүдэй тоодо ороо.

Түрүүшынхеэ оруулагдаhан «Видеоклип» гэhэн янзада 33 ажалнууд дурадхагдаа. Агын аймагай түлөөлэгшэ Дылгыр Ирдынеевэй «Абадаа» гэhэн клип түрүүлээ, 2-дохи hуурида Захааминай аймагай Светлана Санжитова «Ерэхэ үбэл», 3-дахи Агын аймагай Александр Бороев «Эжы абам хайратай» гэhэн клип гараа.

Үльгэр түүрээгшэдэй мүрысөөн. Буряадай түүхэдэ бата бэхеэр hуурияа эзэлhэн домогуудые дүн хамта 30-аад хабаадагшад 7 минутын туршада тайзан дээрэhээ түүрээгээ.

Эмхидхэгшэд тайзан дээрэ урданай ажабайдал харуулhан hэеы гэр бараатайнь тухеэрhэн байгаа, тиигээд үльгэршэдэй түүрээхэдэ, энэнь ехэ таарамжатай байба гэжэ тэмдэглэхээр. Мүрысөөнэй дүнгөөр Ахын айма­гай Гуржаб Баторов, Могойтын аймагай Аюша Мункуев ба Эрхүүгэй можын Баяндайн аймагай Родион Шантанов, Агын аймагай Жаргал Бадмадоржиев, Улаан-Үдэ хотын Виктор Жалсанов, Яруунын аймагай Арюна Нимаева гэгшэдтэ дээдэ шангай баталамжанууд барюулагдаа.

Уран hайханай фото-зурагуудай мүрысөөн. «Алтаргана» нааданай уран hайханай фото-зурагуудай «Буряад юртэмсэ» гэhэн харалга-мүрысөөндэ 25 фото-зурагшадай 154 хүдэлмэри дэлгэгдээ

«Буряад арад», «Минин нютаг», «Магтан дуулая нютагаа» гэhэн гурбан янзада хоёр-хоёр hуури гаргагдаа. Түрүүшын янзада Буряад ороной Алек­сандр Гармаевай «Залуу нүүдэлшэн», Монгол ороной Батцэрэн Базарсадын «Мэргэн харбаашад, уран дархашуул - Түрэндэтэн» ажалнууд илажа гараа. Хоёрдохи янзада - Агын тойрогой Дугаржап Доржиевай «Даага дэллээн», Эрхүүгэй мо­жын Валентина Ажуновагай «Дархан» хүдэлмэри, «Магтан дуулая нютагаа» янзада - Үбэр Монголой Галсанжабай Ганжуур- жабай «Түрэдэ бэлдэлгэ» ба Бу­ряад ороной Сергей Тарасенкын «Цам» фото-зурагууд түрүүлhэн байна. Тиихэдэ Агын тойрогой фото-буулгагша Булат Базаровай «Абарга бүхэ болохоб!» ба Монгол ороной табангууд Даваагай Лхагвасүрэнэй «Малчины удам» фото-зурагууд харагшадта зохидшоогдожо, тусхай шанда хүртөө юм.

Номуудай харалган. Бүгэдэ буряадуудай уласхоорондын «Алтар­гана» нааданай хэмжээндэ Буряад хэлэн дээрэ хэблэгдэhэн номуудай харалган дахяан hэргээгдэбэ. Бүхыдөө харалганай анхаралда 94 ном табигдаа.

Үбэр-Байгалай хизаар түлөөлжэ хабаадаhан Дугарова Дари­ма Батоевнагай «Алтан туяа. Би өөрөө» гэhэн ном, Бата-Мунхэ Жигжитовэй «Хоёр үндэрэй хормойдо» гэhэн номууд лауреадай нэрэ зэргэдэ хүртөө.

Уран шүлэгшэдэй тэмсэлдэ 46 хабаадагшад хоорондоо мүрысөө. Тэрэнэй дунгуудээр, 16- hаа 35 хүрэтэр наhатай хабаадагшадай дунда түрүүшын hуури Шэнэхээнэй Хүдэрэй Хүлэн эзэлhэн байна. Манай нютагай Жаргалма Жамбалова хоёрдохи hуурида гараа, Буряад Уласай Валерия Ширапова гурбадахи шанда хүртэбэ. Харин 35-hаа дээшэ наhанай уран шүлэгшэдэй дунда Бу­ряад Уласай Тимур Гомбожапов түрүүлбэ, хоёрдохи hуурида - Монголой Балдансодномын Энхжаргал, гурбадахи hуурида Эрхүүгэй можын түлөөлэгшэ Тарас Манданов хүртэбэ.

Эссе бэшэлгээр конкурсдо Буряад Уласhаа, Үбэр-Байгалай хизаарhаа, Эрхүүгэй можоhоо болон Монгол оронhоо 37 хүн хабаадаа. Агын Бурадай тойрог түлөөлжэ хабаадаhан Марина Санжаева, Ирина Галсанова, Гэрэлма Жыгдылмеева, Базарсадо Цыденов гэгшэд өөhэдынгөө наhанай хэмжүүрнүүдтэ эрхимлэбэд. 

Уран бүтээлнүүдэй үзэсхэлэн. Нoohoop, aphaap, модоор, түмэрөөр, шулуугаар, яhаар, дэлhээр хэhэн уран бүтээлнүүд, буряад зураг, малгай, гутал, хубсаhан, эмээл, номо hаадаг, хүгжэмэй зэмсэг гэхэ мэтэ урлал үзэсхэлэндэ табигдаа.

«Уран hайханаар модо элдүүрилгэ» гэhэн янзада Будалан нютагай уран дархан Балто Батожаргалов лауреадай нэрэ зэргэдэ хүртөө. Тэрэ модо hиилэжэ, шэрдэнгүй мүлижэ, hайхан буряад ханза бүтээhэн байгаа. Энэл янза­да Буряад республикын Максим Гомбоев ба Бадма Тукшеев гэгшэд баhал лауреадууд болоо.

«Уран hайханаар түмэр элдүүрилгэ» янзада Агын тойрогой алташа, мүнгэшэ дархан Буянто Цыренжапов оройлжо, мүнгэн шанда, дипломдо хүртөө. Үзэс­хэлэндэ табигдаhан мүнгэн хутага, эхэнэрэй зүүдхэлнүүдынь урмашан харахаар, эрхим гоё байгаа. СССР-эй Уран зураашадай холбооной гэшүүн, Хүнхэр нютагhаа гарбалтай Баясхалан Базаров хүлэр түмэр дабтажа, хэбтэ сохижо, «Адуушан» гэhэн хүрэг бүтээжэ, түрүүшүүлэй зэр­гэдэ ороо юм.

Агын үхибүүдэй искусствын hургуулиин зурагай багша Дулма Балданова «Угсаатанай түхэл шэнжэтэй гарай бэлэгүүд» янзада лау­реадай нэрэ зэргэтэй болоо. Тэрэ булгайр, торго, хоргой, нооhо, hубhа, миндаhа, шабар, няамал аппликаци хэрэглэжэ, оёдол, шабалга, шэрдэлгэ гэхэ мэтэ нарин ажал шадамар бэрхээр, ураар бүтээhэн байна.

«Уран hайханаар зөөлэн эд элдүүрилгэ» янзада Догой ню­таг тоонтотой Цырегма Чойжижапова хилгааhан гадартай, сээжэ дотортой баса­ган дэгэл үзэсхэлэндэ табижа, түрүү hуурида гараhан байна. Энэ янзада Агада ажаhуудаг, зуун зүгэй эмнэлгэ эрхилдэг Жамбал багшын ахай, Шэнэхээн нютагhаа ерэhэн Дашицыренэй Жамбаа урданайнгаа ёhоор буряад бүхэ эмээл дархалжа, үндэр сэгнэлтэдэ хүртөө. Мүн Могойтын аймаг түлөөлhэн Намжилма Эрдынеева уран урлалай конкурсын «Буряад зураг» янзада илалта туйлаа.

Дэлхэйдэ мэдээжэ уран барималша Даши Намдаков жюриин түрүүлэгшээр хүдэлжэ, буряад угсаатанайнгаа урлалаар омогорхон, агынхидай ажалнуудые ехэ зохидшоогоо.

Эдир уран гартанай конкурс - үзэсхэлэн. Һэеыгээр, модоор, шабараар, мориной хилгааhаар, тоhон шабараар хэhэн 100 гаран эдир урашуулай ажал Буряад ороной, Забайкалиин хизаарай, Эрхүүгэй хотын үхибүүд дэлгээгээ. Мүрысөөнэй дүнгөөр Агын олон эдир уран гартад түрүү hууринуудые эзэлhэн байна. 6-hаа 9 наhан хүрэтэр Сахюуртын дунда hургуулиин 9 наhатай hурагша Мунко Балданов «Буряадай «Гэсэр» үльгэрэй баатарнууд» гэhэн ажалаараа илаба; Зүдхэли нютагай, 6 наhатай Виктория Гармабазарова «Буряад арадай ажабайдалhаа…» гэhэн хүдэлмэреэрээ хоердохи hуури эзэлээ; гурбадахи hуурида Могойто тосхоной, 6 наhатай Бутит Дармаева «Табан хушуун мал» ажалаараа гараа. 13-hаа 16 наhан хүрэтэр Агын нэгэдэхи дунда hурагуулиин hурагша 15 наhатай Жэгдэн Ойдопов «Үльгэршэн» уран бүтээлээрээ хоердохи hуури эзэлээ; өөрын онсо техникэтэй, Ага-Хангил нютагай 15 наhатай Болот Дамбиевай ажал гурбадахи hуурида гараhан байна.

Буряад хэлэн дээрэ гаража байгаа хэблэлнүүдэй ба сурбалжалагшадай хоорондо «Алтан саг» мүрысөөндэ дүн хамта 269 хүдэлмэри харагдаба.

Дамжуулга бүхэн өөрын онсо шэнжэтэй, авторай hанал бодол гэршэлhэн баримтануудтай, буряад арадай ёhо заншал, түрэл хэлэнэй мүнөөнэй орёо байдал, хүдөө нютаг hуурингуудай ажабайдал, залуушуулай үндэhэн мал үсхэбэрилхэ хүдэлмэриеэ hэргээхэ хэрэгтэ хам оролсолго харуулна. Агын телерадиокомпаниин сурбалжалагша Аягма Доржиевагай соохор моридой бии болоhон түүхэ, хэдэн үе адуушадай үсхэбэрилжэ байhан хоморой үүлтэр тухай хөөрөөн ехэ hонирхол татаа. Радио дамжуулганууд соо Оюна Жамбаловагай ажалда уг изагуур, гурим журам тухай тоб байсаханаар хөөрэгдэжэ, шүүгшэдэй анхарал татаа.

Толонойхид энэ жэлэй мүрысөөндэ дахяад түрүүшын hуури эзэлжэ, дүрбэдэхеэ илагшад боложо, Үбэр Байгалай хизаарай Ага нютагай нэрэ дээрэ үргэлсэжэ бусаба. Харин сурбалжалагшадай дунда эрхимүүдынь – «Толон» hониной сурбалжалагщшад Б.Баторова, Ж.Лубсандашиев гэжэ тодоруулагдаа. Шүүгшэд шэнэ «Сахим хэрэгсэлнүүдэй эрхим хүдэлмэринүүд: Интернет-сайт, блог» гэhэн янзаар дүнгүүдые гаргахадаа, «Толон» hониной Д.Шойдокова, Д.Базарова хоерой ажал эрхимээр сэгнээ.

Кинофильмуудай конкурс. «Алтарганын» конкурсдо 12 баримтата болон 4 уран hайханай фильм конкурсдо оролсоо. Олонхи хүдэлмэринүүд «Алтарганын» гол бодомжодо хараадуулан, буряад арадай уламжалалта соёл, ёhо заншал, түүхын мэдэгдээгүй зүйл гэхэ мэтые харуулна.

Жюриин шиидхэбэреэр баримтата киногой конкурсдо Улаан-Баатарай буряад автор Доржпүрэвын «Табилан» гэжэ кинофильм шалгаржа гараба. Дорнод аймагта нүүжэ ошоhон хорхойдо хориггүй малша бу­ряад Ванчигые 1934 ондо МНР-эй дотоодын хэрэгүүдэй сагдаанар барижа, Оросой большевигүүдтэ тушаана. Олон жэлдэ сүлэлгэдэ байhанаа, табяад онуудта Дорнод аймагаа бусана.

Мүн Шэнэхээн нютагай Хуасай Сэдэбэй найруулhан «Найман сар» гэжэ кино шангай hууряар тэмдэглэгдэбэ. Шэнэхээнэй хүдөө талада hуудаг буряад гэр бүлэ хүбүүгээ дээдэ hургуулида оруулхын тулада гансахан баялиг - үхэр малаа худалдана. Мори тэргээр хүбүүгээ үдэшэжэ, харгын томо машинада hуулгаhан эжые хаража, уярмаар үзэгдэл болоно.

Уран hайханай богони метражтай «Нюуса» фильм буулгаhан Даша Цыбикжапов (Ага) «Эрхим найруулагша» гэжэ тусхай шан абаа.