Нүүдэл байдалтай буряад угсаата арад хэр угhаа табан хушуу малайнгаа хэшэг хүндэдэнь хүртэжэ ажамидардаг гээшэ. Жэлэй дүрбэн сагай туршада hүнэй ба мяханай зүйлнүүдые буйлуулан амтан, үег, эдеэшэг хоол бэлдэдэг. Сагаан hарын хүндэдэ мяхан табагууд, тэрэ тоодо бүхэлеор, бууза, ореомог, эльгэ ба тархи эреэлжэ, шудхагдаhан шуhан гээд элдэб янзын хоол табигдадаг юм. Нэгэ хэдыень абажа, яажа бэлдэхэб, ямар нюусануудтайб гээд тодорхойгоор бэшэхэмнай.
Сагаалган гэhэн буряад угсаатан арадай урдаа хараха, тон шухала hайндэр болоно. Үбэлэй ута «нюрга» дабажа гараад, хабарай түрүүшын үдэр зүүн зүгэй литын еhоор шэнэ жэл эхи абадаг. Энэ үдэр аха захатанаа, аба эжыгээ хүндэлэн золгодог еhо бии. Гэхэтэй хамта Сагаалганай урда үдэр бурханаа дэлгээдэг, сагаан эдеэ, мяхан табаг хүндэлэн бурхандаа табидаг юм. Сагаан эдеэн табаг таатай зохидоор ябталан табижа бэлдэхын хажуугаар, мяханайнгаа дээжэ болохо - үбсүү hайса шанаад, бурхандаа баридаг.
Ажаглалта: Үбсүү шанажа табихадаа, гансаарыень бэшэ, заабол хажуудань хабhа гу, али hээр табиха еhотой.
Бууза (4-5 хүндэ)
Үхэрэй мяхан – 800 г
Гахайн мяхан – 400 г
Һонгино – 1-2 монсогор
Дабhан – 1 томо халбага
Талханда (гурил):
Үндэгэн – 1
Уhан – 1 аяга
Хуурай талхан – 2 аяга
Үндэгэн, аяга уhа, дабhатайгаар худхажа, даншье хатуу бэшэ талха элдэхэ. Тэрэнээ амархыень орхеод, мяхаяа бэлдэжэ эхилхэ.
Хальhагүй сула мяха модон тэбшэ соо хэршэхэ гу, али мясорубкаар татаха. Хэршэгдэhэн hонгино, дабhа нэмээд, нэгэ жэгдэ худхаха. Шэмэ шүүhэнэйнь адли жэгдэ мяхандаа шэнгэтэрынь 10-15 минутын туршада орхихо.
Нэгэ жэгдэ монсогорхон хэршэмэлнүүдые бэлдээд, ганжанаар дэлгээгээд, дундань мяха хэжэ хумиха. Уурал дээрэ 20-25 минутын туршада болгохо.
Ажаглалта: Сагаалганай урда тээ бууза бэлдэжэ, газаа хүргэхэ байбал, тэhэрхэгүй, шэмэ шүүhэнэйнь гарахагүйн тула талхаяа худхахадаа ургамалай тоhо нэмэхэдэ болоно.
Хушуур, шарбин
Мяхан – 800 г
Дотор өөхэн – 200 г
Һонгино – 3
Уhан – 100 мл
Дабhан, перец – өөрын дураар
Талханда (гурил):
Талхан – 2 аяга
Үндэгэн – 2-3
Дабhан
Уhан – 100 мл
Бууза бэлдэрэндэл адли фарш, гурил бэлдэхэ. Түхэреэхэнүүдээр хэршэгдэhэн гурил дээрээ бэлдэhэн фарш хээд, грушын түхэлтэйгөөр нүхэгүй болоторнь мүшхаха. Ургамалай халуун, бусалжа байhан тоhон дээрэ шараха. Хушүүр бэлэн болоходоо, досооhоонь сагаан үнгэтэй шүүhэн гараха зэргэтэй.
Бүхэли мяхан (бүхэлеор)
Мяхан – 2 кг
Уhан – 2 л.
Дабhан – өөрынгөө дураар
Гүнзэгы амhарта соо уhа хэхэ. Мяхаяа тэбхэрхэнүүдээр хэршэхэ, яhыень сабшаха, 100-150- граммай хэршэмэлнүүд болохо еhотой. Хүйтэн уhан соо хээд, 40-45 минутын туршада үлтиртэр бусалгаха. Халуун зандань мяхаяа шүлэнтэйнь табиха.
Эльгэ ба тархи эреэлжэ
Хэрэглэхэ зүйлнүүд:
Эльгэн – 300 г
Шуhан – 500 г
Дотор өөхэн – 100 г
Ногоон мангир
Дабhан – өөрынгөө дураар
Хониной бүдүүн, үхэрэй нарин гэдэhэн – 30 см
Хониной гу, али үхэрэй эльгэ угаагаад, хальhыень абаха. Шэнгэн шуhыень эюулhэнэй удаа үлэhэн бүлин шуhа hайса жэжэлэн низалаад, жэжэхэнээр хэршэгдэhэн эльгэн, баhал хэршээтэй дотор өөхэтэй ба бөөрын өөхэтэй худхаха. Тэрэнээ дабhа, мангиртай худхажа, сэбэрээр арилгагдаhан гэдэhэн соо шудхаха. Хоер үзүүрнүүдынь шангаар, тайлдахаар бэшээр утаhаар уяха. Бусалжа байhан дабhатай үhан соо 35-40 минутын туршада шанаха. Шэрээдэ халуун зандань табиха.
Энээн шэнгеэр тархи эреэлжэ хэгдэдэг. Зүгөөр эльгэнэй орондо үхэрэй уураг тархи абаад, татагдаhан гол мяхантай худхажа, дабhалаад, hонгино нэмээд, гэдэhэн руу шудхаха.
Ажаглалта: Бусалжа байhан уhан соо, амhарыень хаангүй шанахада тэhэрхэгүй.
Хотын шуhан
Хониной шуhан – 1л.
Һүн – 100 г
Дотор өөхэн – 100-150 г
Һонгино – 1 монсогор
Дабhан – 1 бага халбага
Хониной хото
Хониной хото руу шуhа, hү, тэбхэрхэнүүдээр хэршэhэн дотор өөхэ, хэршэгдэhэн hонгино, дабhа хээд, худхаха хэрэгтэй. Амhарыень уридшалан бэлдэhэн хуhан модон шэбхээр хаагаад, нарин гэдэhээр hайса ореожо уяха. Тэрэнээ бүхэлжэ дотор өөхөөр ореогоод, бусалжа байhан уhан соо 40-50 минутын туршада шанаха.
Ажаглалта: Тогоон соо ганса хототой шуhа шанажа болохогүй. Хониной элбэг дотор мяхануудые хэлсэхэ: зүрхэ, бөөрэ, хошхоног, ореомог г.м.
Хототой шуhа гансаараа шудхадаггүй, бэриин буухада гансаараа байжа байхадаа болохо гэhэн удхатай. Тиихэдээ нэгэниинь хотын амhар барижа үгэхэ, нүгөөдэнь шудхаха еhотой.
Мэдээсэлэй таhагай мэргэжэлтэн
Дамдинжапова С.Б.