Үнгэржэ байhан жэлэй ба үбэлэй адаг hарын hүүлшын үдэр бүтүү үдэр гээд нэрлэгдэдэг. Юрэ хэлэбэл, бүтүү үдэр – хоер жэлэй hэлгээнэй, hараш харагдахагүй харанхы үдэр гээд тодорхойлогдодог. Мүнөө жэл февралиин 11-дэ бүтүү үдэр тудана. Энэ үдэр яажа бэеэ абажа ябахаб, ямар еhо гуримууд бииб гэжэ тодорхойлое.
Бүтүү үдэр бурханай үдэр гээд тоологдодог. Үнэн hүзэгтэй, бурхандаа зальбардаг айлда, бурхан гэрэй тон дулаахан, эгээл нангин булан гээшэ. Бурханаа ажаллаха, сэбэрлэхэ, арилгаха бүри сэдьхэл тэнигэр, сэхэ, хүнэй досоохи байдал тэнюун болодог юм. Монгол hарын 30-ай үдэр – бүтүү үдэр эртэ углөөнhөө эхилжэ, бурханаа hэргээхэ, сэбэрлэхэ, хүндэлхэ еhотойбди. Нэн турүүн бурхаяа арилгаха, аршаха, угааха хэрэгтэй. Тооhо шорой үгы байбашье, заабол бултыень гаргажа, hэргээхэ, номын еhоор тахилнуудаа табиха.
Бурханда 7 тахил табигдадаг. Тахил бүхэнэй дунда нэгэ ороhонhоо ехэ бэшэ зайтай байха еhотой. Тахилнуудаа hайса аршаад, зүүн гарhаа эхилжэ, 2 тахилнуудые уhаар дүүргэхэ хэрэгтэй. Энээн соо бурхан багша гар нюураа угааха гэhэн удхатай. Удаань зүүн гарhаа гурбадахи тахил соогоо орооhо, хүрпөө хээд, сэсэг зоожорхидог. Амиды сэсэг hаа hайн, зарим сагта хуйха сэсэг зооходо алдуу болодоггүй. Дүрбэдэхи тахилайнгаа оеорто баhал орооhо хээд, тэрээн руугаа гонзогор хүжэ зоожо носоохо. Иигэжэ бурхан арюудхагдана гэhэн удхатай. Табадахи тахил – наhата. Зулаяа бэлдэжэ бадарааха. Зулаа бадараагаа үды үедөө, наhатаяа уруунь харуулаад байха хэрэгтэй. Удаадахи зургаадахи тахилда баhал уhа хэхэ. Эндэhээ бурхан ундалха. Эгээл баруун талын долоодохи тахилда эдеэ хоолой зүйл гү, али балин хэгдэнэ. Бурхандаа тахилнуудые табихадаа гурба дахин «Ом Аа Хум» гэhэн тарни уншаха хэрэгтэй. Үдэр бүхэндэ бурханайнгаа уhа hэлгэжэ байха. Харин бусад үгэлигээ (подношения) хараад, хэрэгтэй болоходонь hэлгэхэ.
Бүтүү үдэр нэгэшье хүн айлаар, үйлсөөр зайнгүйгөөр, бурханайнгаа урда сагаан табаг эдеэгээ, нэрэтэй мяхаяа (бүүhэг, дала) шанажа табидаг бэлэй. Бурханай урда табигдаhан мяхан долоон хоногой туршада байха ёhотой. Нэрэтэ мяхан ганса бурханай урда бэшэ, мүн шэрээдэшье томо гэгшын сэмгэтэй мяхан табигдадаг юм. Энэ нэрэтэ мяхаяа эртэ намарhаа эхилээд үүсэеэ хэхэдээ, аминдань Сагаалганайнгаа hайндэртэ гээд зорюута хадагалдаг hэн. Бурханаа хүндэлхэдөө, эдижэ байhан амтатай юумөө бурхандаа табиха. Үдэhөө хойшо багаар бурханаа хүндэлхэдэ hайн.
Тиихэдэ бүтүү үдэр гэрээ сэбэрлэжэ, тооhо шорой бодхожо огтолон болохогүй. Гэртэхи газаахияа бүтүү үдэрhөө урда арилгаха хэрэгтэй. Энэ үдэр архи хорзо уужа, мяха эдижэ болохогүй. Сэдьхэлээрээ, бэеэрээ, ухаан бодолоороо сагаан hара угтаха бэлэнби гэhэн удхатай. Бүтүү үдэр, монгол литээр 30-ай үдэр – «дүйсэн үдэр» гээд тоологдодог. Энэ үдэр хэhэн буян хэдэн дахин арьбадхагдадаг. Шэнэ жэлэй урда үдэр мяхан эдингүй үнгэрбэл, ехэ буян хуряагаа гэhэн удхатай. Хуушан жэлэй үдэшэлгые «бүтүүлэлгэ» гээд нэрлэдэг. Шэнэ жэлэй урда тээ мүнгэн алтанай, мүн бусадшье үритэй байбал, үриеэ үгэжэ, хэрэлдэhэн тоосолдоhон хүнтэй байбал эблэрхэ шухала. Бүтүү үдэр гэр бүлөөрөө хамта гэртээ үнгэргэхэ хэрэгтэй. Үнгэржэ байhан жэлэйнгээ дүнгүүдые татажа, хаража, абажа, дүнгэжэ байhан бурхан сахюусадтаа баярые хүргэн, хүндэлхэ шухала. Үдэшэндөө шанга шангаар абяа гаража болохогүй. Мүн газаа гаража түлеэ хахалхагүй.
Бүтүү үдэр шэрээгээр дүүрэн амтан эдеэ хоол бэлдэжэ, үдын хойно шэрээдээ hуужа найрладаг. Гуламтын эзэн эхэнэр сайгаа шанажа, бурхандаа, галдаа үргөөд, нүхэртөө, гэрэй эзэндэ сай аягалаад, гэрэйнгээ бусад гэшүүдтэ сай аягална. Эгээл харанхы үдэшэ, гэр бүлөөрөө хамтаараа hуужа сай уухадаа, хубсаhанайнгаа бүхы шагтануудые шагталаад ууха хэрэгтэй. Бүхы жаргал, баяр хормойгоор гаража ошохогүй гэhэн удхатай.
Сагаалганай урда, бүтүү үдэр Балдан Лхамо сахюусанай хурал дасан дугангуудаар хурагдадаг. Шэнэ жэлэй урда тээхэнэ Лхамо сахюусан газар дээрэ буужа, бүхы амиды зон амитаниие амгалан байдалай адсита хүртөөдэг. Лхамо сахюусанай адиста хүртэхын тула бүхэли hүни маани мэгзэмээ уншажа, дасан дуганда гороо хэжэ, үгы гэбэл гэр гэртээ буян үйлэдэхэдэ ехэ hайн. Тиихэдэ то шухалань гэхэдэ, үглөөнэй үүрөөр Лхамо сахюусанаа угтажа, галаа түлихэ, hү сайгаа үргэхэ, бүхы зон амитан hайн байг гэжэ зальбарха.
Мэдээсэлэй таhагай мэргэжэлтэн,
Дамдинжапова С.Б