Сагаан hара – эртэ дээдэ ʏеhɵɵ эхилээд, мʏнɵɵ болотор тэмдэглэжэ байhан томо ехэ баяр юм. Сагаалганай заншалнууд эртэ ʏеhɵɵ мʏнɵɵ ʏедэ дамжажа ерэхэдээ, зарим заншалнууд сагай эрхээр мартагдажа, шэнээр hэлгэгдэжэ, улам баян, ʏргэн hайхан баяр болоhоор байна. Буряад зоной ʏргэнɵɵр тэмдэглэдэг Сагаалган шажанай баяр баа, гэр бʏлын, аха дʏʏ, тʏрэл саданарай, ниитэ арад зоной эгээл дуратай баяр болоhон байна: ʏглɵɵгʏʏр эртэ бодожо, аха заха наhатайшуулаа золгожо, бэлэгээ барилсажа, шэнэ жэлдэ элʏʏр энхэ, аза талаантай байхые ʏреэдэг заншал тогтонхой.
Сагаа hара – 9 зуйл дабхасаhан баяр гэбэл:
- Һʏлдэ сагаан тэнгэриин хэшэг ʏлзын баяр
- Хуушанай тоололгын шэнэ жэлэй баяр
- Нэгэ наhа нэмэхэ ʏлзын баяр
- Тʏмэн ʏлзын дабхарлаhан баяр
- Хайра энэрилэй баяр
- Гʏрэн тʏрын бата хʏгжэхын баяр
- Хабарай эхин hарада ургамал байгаалиин hэргэхэ баяр
- Малшан зоной баяр
- Айл хотоороо сэнгэхэ нааданай баяр.
Энэ баярай гол удхань: Аха д , тʏрэл саданар мэдэлсэхэ, аха зониие хʏндэлхэ. Тиимэhээ бэе бэедээ заал hаа айшалдаг заншалтай.
Сагаалганай сээрлэхэ ёhо
- Сагаалганаар эхэнэр хʏн оёдол хэхэдээ, хуушан дэгэл хубсаhандаа халааhа хадажа болохогʏй.
- Хʏндэ мʏнгэ, эд юумэ зээлеэр ʏгэхые сээрлэхэ. Удхань – гарзын ʏʏдэн нээгдэжэ, олзын ʏʏдэн хаагдаха.
- Гэртээ уйлаха, наншалдаха, муудалсахые сээрлэхэ. Удхань – айлда жэлэй туршада хэрʏʏл шууяантай байжа, зоболон таhардаггуй.
- Пеэшэнэй ʏнэhэ, гэрэй хог шорой гаргажа хаяхые сээрлэхэ. Харин шэнэ жэлэй урда гэр соохиёо, газаагуураа сэбэрлэжэ, сэбэрхэн байлгаха. Удхань – тэрэ айл жэлдээ эд мунгэтэй байха.
- Эдэ ʏдэрнʏʏдтэ муу ʏгэ хэлэжэ, мал гаргажа, ан гʏрɵɵhэ агнажа, амитанай ами таhалжа болохогуй. Удхань – ʏхэл хахасал ушарха, зоболон таhардаггуй.
- Шэнын долоондо аха д , тʏрэл саданар айлда ошожо золгохые сээрлэхэ. Энэ ʏдэрые «хара удэр» гэжэ узэхэ.
- Гэрэй эзэн наhанайнгаа нʏхэртэй золгхые сээрлэхэ. Удхань –гэр бʏлэ hалаха, хари эльгэтэй болохо гэжэ ʏзэхэ.
- Архи ехээр уужа, наншалдаха, айлай табагай эдеэндэ гэрэй эзэнэй зʏбшɵɵрэлгʏй гар хʏрэхые сээрлэхэ.
- Бэедээ хутага мэсэ абажа ябахые сээрлэхэ, шэнэ жэлээ хʏйтэн мэсэтэй угтажа болодоггуй.
Элинсэгэйнгээ хэлэн дээрэ уншаха, тʏрэлхидэйнгɵɵ тʏʏхэ, ёhо заншалаа мэдэхэ, шэлэжэ дамжуулhан шажан мʏргэлынь ойлгохо, эсхэжэ зохёоhон хубсаhынь ʏмдэжэ, тʏрэл хэлэеэ алдангуй буряад угсаатанбди гэжэ омгорхон ябаял даа. Морилжо байгаа ʏхэр жэлдээ хии моритой, аза жаргалтай, элʏʏр энхые хʏсэнэбди! Сагаа hараар, сагаалганаар!
А. Дондокова,
хʏʏгэдэй таhагай мэргэжэлтэн бэлдэбэ