Мэдээжэ эрдэмтэн, Дурна зүг шэнжэлэгшэ, ниитэ ажаябуулагша, буряадай түрүүшын эрдэмэй доктор, СССР-эй эрдэмэй академиин гэшүүн, профессор Цыбен Жамцараногой түрэhөөр тэбхэр 140 жэл 2021 оной апрелиин 13-да тэмдэглэгдэхэнь. Буряад монгол арад түмэндэ хэды шэнээн дундаршагүй баялиг, уран бүтээлшын хүсэн табяатайб гэжэ харуулhан бүхэли үе урдань мэдэгдээгүй уран зохеолнуудай түүлбэри нээhэн монголой хэлэ бэшэгэй, түүхын, соелой томо мэргэжэлтэн ба шэнжэлэгшэ мүн.
Ц.Жамцараногой гэр бүлэ
Цыбен Жамцарано Һүдэнтэ нютагай худанса шарайд омогой Гэндэнэй Жамсаранай бүлэдэ 1881 оной апрелиин 13 (25)-да түрэhэн. Буряадай элитэ эрдэмтэн юрын лэ буряад бүлэдэ үндыhэн. Элинсэг аба эжынь Энгидэйн эрьедэ ажаhуужа байhанаа, Агын тала зөөжэ ерээд, Һүдэнтэдэ Хялын Мантагарай эбэртэ, Таhархай гэжэ газарта hуурижаhан юм. Абань Гэндэнэй Жамсаран 9 жэлэй туршада зайhан ябаhан. Аалин даруу, номгон зантай байhань тулань «зайhан баабай» гээд нютагайхидынь нэрлэдэг байгаа. Эрдэм бэшэгтэй хүн hэн. Хүгшэн абань Гэндэн, сэхэ зантай, ажалдаа аргагүй оролдосотой хүн байhан. Хэдэн жэлэй туршада зайhан ябаhан. 68-тайдаа наhа бараhан. Жамсарантан 5 хүүгэдтэй байгаа: 3 хүбүүд ба 2 басагад. Урданай еhо гурим, домог түүхэ, арадай аман зохеол, hүзэг - эдэ бүгэдые үхибүүдтээ бага наhанhаань шэнгээхэ гэжэ аба эжынь оролдодог байгаа. Тиимэhээ түрүүшын эрдэмдэ, үзэг бэшэгтэ Цыбен Жамцарано гэртээ ороhон юм. Энээн тухай өөр тухайгаа бэшэhэн тэмдэглэлнүүдынь гэршэ болоно: «Хүгшэн эжымни Ганжуур гэжэ нэрэтэй, үгы hаа, Сэнгын Долгор. Хөөрүүшэ, яряаша, угаа ухаатай hэн. Хуушан монголшо hэн тула абыемни, бэшэшье залуушуулые уншаха, бэшэхыень hургаа …». Абань өөрөө уншаха, бэшэхэтэй байжа, хүбүүдөө монгол бэшэгтэ hургаhан юм. Цыбен Жамцараногой бага ябахадань хүгшэн эжынь домог түүхэнүүдые, жэшээнь, Гэсэрэй баатаршалга, Шасан хадын эзэн г.м. аргагүй hонирхолтой хөөрөөнүүдые үхибүүдтэ үнэншэмэ гоеор хөөрэхэдэнь, тэдэнь хөөрөөнэйнь оршон байдалда ороhондол шагнадаг байгаа. Жамсаран абань Гэснэ хаан, Арджи-Бурджи хаан, Викармиджид хаан гэhэн гурбан ботито ном хүүгэдтөө уншадаг байгаа. Хүгшэн абань талын буряадай хуулинуудые уншаха дуратай, бидэндэшье уншуулдаг hэн, гээд Ц.Жамцарано бага наhан тухайгаа дурсалганууд соо бэшэhэн байдаг.
Цыбенэйнгээ хүүгэдгүй байхадань, нэрыень нэрлүүлхэ, угыень үргэлжэлүүлхэ хүбүү Гэнинэй Болодой гурбадахи хүбүүн Аюшые аба эжынь үргэжэ үндылгөө. Саашадаа Цыбенэй гүүлэхэнь аюултай боложо эхилхэдэ, Жамсаранай болоhон гэхэ. Профессор Цыбен Жамцараногой хүбүүн гүш даа, - гэжэ зарим эдэбхитэд дайлаха. Хэдыдэл тушаалгана аабиб гэжэ ябаха, ямаршье ажалhаа арсаха эрхэгүй ябааб гээд, Жамсаранай Аюша бэшэhэн байдаг. «Минии бага байхада, абамни ерээ hэн гэжэ hананаб. Манайхин Хялын голдо байгаабди. Цыбен Ага ерээд байна гэжэ дуулаад, мори тэргэ эльгээгээ бэлэйбди. Таhархай хушуунай эбэрээр ерэхыень хараад ехэ баярлалдабабди. Морин тэргэ дээрэнь ашаатай юумэн үгы, хооhон шахуу ерээ hэн. Энэ үеэр хүн зон олоор сугларжа эхилээ. Хабтагар сагаан шарайтай үбгэжөөл хүн ерээ hэн», - гээд аба тухайгаа hанана.
Цыбенэй түрэл нютагаа ерэхэдэнь, зайhан баабайн Цыбен эрдэмтэй хүн, ехэ юумэ мэдэхэ, эзэнэй хотоhоо ерээ, hонин хөөрүүлэе гэлдээд лэ, нютагайхид суглардаг байгаа. Гэхэ зуура Цыбен Жамцарано бүхэли hүниндөө нютагайхидтаа хараhан үзэhэнөө, шагнаhанаа хөөрэдэг байгаа.
Ц.Жамцараногой наhанайнь нүхэр Варвара (Дулгар) Вампилова (1888-1914). Алайрай Түхэлигэй айлай 11 хүүгэдэй нэгэн. Нютаг дээрээ эхин шатын hургуули дүүргэhэн монгол, ород хэлэ үзэhэн хүн юм. Эрхүүгэй фельдшерскэ-акушерскэ hургуулида 1903-1908 онуудта hураhан. Европын акушерскэ-фельдшерскэ эрдэмэй түрүүшын буряад эхэнэр байгаа. Хори наhатайдаа Ага ерэжэ, эндээл европын арга эмнэлгэ нэбтэрүүлжэ эхилээ. Ага нютагай арад зоной зууршалгаар эмшэнэйнгээ мэргэжэл дээшэлүүлээ. 1913 ондо hуралсалаа дүүргэжэ, нүхэртээ ерээд ажаллажа байтараа, 1914 ондо тиф үбшэнтэй тэмсэжэ ябахадаа, өөрөө үбшэлөөд наhа бараhан байна. Тиихэдэ Варвара оройдоол 26 наhатай ябаа.
Удаадахи hамганиинь Сахияа Сэдэнэй Бадмажаб (1886-1938). Хориин Анаагай багшын бүлэдэ түрэhэн, түрүүшын гимназистка – буряад эхэнэр. Ц.Жамцаранотой хамта ород, франци хэлэнүүдhээ олон номуудые монгол хэлэндэ оршуулhан. Түбэд, манжуур хэлэнүүдые мэдэдэг байгаа.
Һуралсал
Цыбенэй hургуулида орохо наhанай гүйсөөд байхада, абань зайhан ябаhан. Тиихэдэ омог бүхэнhөө 2 хүүгэдөө hургуулида hургаха гэhэн захиралта дээрэhээ ерэhэн байгаа юм. Абань олон хүүгэдтэй айлда ябажа, үхибүүдээ hургуулида үгэхыень гуйдаг байгаа. Жэшээнь, Ааншагай Убашында хүбүүгээ hургуулида оруулхыень дурадхахадань, тэдэнь арсаhан ха. Хүүгэдээ эрдэмтэй болгохо дуратай айлай олдохогүйдэ, өөрынгөө Базар Цыбен хоер хүбүүдээ hургуулида оруулаа. Базар Агын эхин шатын буряад училищи дүүргэhэн. Эрдэм шудалха эдэбхи багатай байhан ушараар hургуулияа орхеод малшан болоhон. Харин Цыбен hуралсаладаа оролдосотой, шадамар бэрхэ байжа эрдэмтэй хүн болоhон юм.
Аба эжы хоерынь Цыбен хүбүүнэйнгээ эрдэм номдо шадамар бэрхэ байхадань, саашань hайн шанарай hуралсал гаргуулха гэжэ оролдоо. Дүтөөр Ага руугаа hургуулха байбашье, 12 наhатайдань Шэтэ хотын 3 классай училищи hуралсал гарахыень эльгээhэн байна. Тэрэнээ эрхимээр түгэсхэhэн Ц.Жамцарано Агын буряадhаа түрүүшын 5 хүүгэдэй тоодо, тэрэ тоодо Гомбожаб Цыбиков, Базар Барадин г.м. Санкт-Петербург хото Петр Бадмаевай байгуулhан буряад хүүгэдэй гимназида ороо бэлэй. Зүгөөр тэндэ үнэн алдартан шажанай hүзэг абахыень баалахадань, hуралсалаа орхихо баатай болоод hэн. 1898-1901 онуудта Ц.Жамцарано Эрхүү хотодо багшанарай семинарида hураа. Эндэ hурахадаа арадай аман зохеол суглуулха түрүүшын туршалгануудаа эхилээ юм. «Бага балшар наhанhаа аргагүй ехээр hонирходог арадай аман үгэ, урданай домог, бөө мүргэл, үльгэр туужа бүришье hаа анхаралыем татажа эхилээ. Тэсэжэ ядаад, Эрхүүгэй багшанарай семинариин 1-дэхи ангиhаа эхилжэ, 1898 онhоо Алайрай ба Худариин буряадуудаар аяншалжа, үльгэр түүхэ, бөө мүргэлдэ хабаатай бүхы юумэнүүдые бэшэжэ, суглуужа эхилээб», - гээд Ц.Жамцарано удаань бэшэhэн байха. Багшанарай семинари түгэсхөөд, түрэл Ага нютагтаа багшалаа. Эндэ хүдэлжэ байхадань, эрдэмтэнэй саашанхи харгыень шиидхэхэ, залажа үгэхэ ушар тудаа. Юуб гэхэдэ, нютагайхидынь ниитэ мүнгэн туhаламжын хүсөөр Цыбен Жамцарано ба Базар Барадин хоерые Санкт-Петербург хотын дээдэ hургуулиин Дурна зүгэй таhагта hуралсал гарахыень зууршалаа. Эндэл hураха үедөө түрэл арадайнгаа аман зохеол, түүхэ домогто бүри ехээр дуратай болоо, улам гүнзэгыгөөр шэнжэлжэ, шудалжа эхилээ. Монгол хэлэ шудалагша эрдэмтэн болохо саашанхи замдань энэ hургуулида гараhан hуралсалынь эхин харгы боложо үгөө гэхэдэ алдуугүй. Гэхэ зуура Агын степной Дүүмын суглаанай гэшүүдэй ерээдүйн хараа бодолтой, хүдөөгэй, юрын айлай хүбүүд, басагадые номтой hудартай болгожо, эрдэм болбосорол нютагтаа нэбтэрүүлhые эндэ тэмдэглэмээр.
Дээдэ hургуулида hуража байхадаа, тэрэ үеын эрдэмтэд - академигүүдтэй С.Ф.Ольденбург, Д.А.Клеменс, А.Д.Руднев, В.Л.Котвич г.м. уулзажа, тэдээнhээ сэнтэй hургаалнуудые абаха азатай байба. Түрүүшын жэлhээ эхилжэ, шэнжэлхы ажалда шударгы бэрхэ, абьяас талаантайень элитэ эрдэмтэд мэдэржэ, үшөө залуухан ябаhан Ц. Жамцараное арадай аман зохеол суглуулха бэеэ даанги аяншалгада эльгээгээ. Энэ аяншалгануудhаа «Аламжа мэргэн», «Айдуурай мэргэн» болоод бусад буряад арадай аман үгын гайхамшагта зохеолнуудые нарин нягта эрдэмэй транскрипцитайгаар буулгажа бэшэhэн, буряад арадайнгаа түрэл литературада сэгнэшэгүй ехэ баялиг үлөөhэн хүн юм. Оюутан ябахадаа суглуулhан баян дансануудынь саашадаа ном болгогдожо хэблүүлэгдэhэн. Гэхэтэй хамта Россиин ба Монголой эрдэмэй түбүүдэй архивнуудта Жамцараногой шэнжэлэгдээгүй, хэблэгдээгүй, үшөө нара хараагүй дансанууд олон юм.
Ц.Жамцараногой эгээл түрүүшын аяншалгын үрэ дүнгүүдые дээдэ hургуулиин багшанар ба Академиин эрдэмтэд үндэрөөр сэгнэжэ, мэдээжэ үльгэр суглуулагшадай тоодо оруулаа. Эрдэмэй академи, Газар нютагай баялиг шэнжэлдэг бүлгэм, Ази түби шэнжэлдэг таhагай зүгhөө залуу эрдэмтэн Цыбен Жамцаранодо (21 наhатай ябаа) үшөө олон аяншалгануудые дурадхажа эхилээ. 1903-1907 онуудай туршада жэл бүхэндэ эрдэмэй аяншалгада гарадаг байгаа. Дахяад Эрхүү ошожо, буряадай уран hайханай баялиг суглуулаа, удаань Халха Монголоор аяншалжа, гол түлэб фольклор дээрэ ажаллаа.
1907-1908 онуудта Петербургын дээдэ hургуулиин зүүн хэлэнүүдэй таhагта монгол хэлэнэй багшаар уригдаа. 1909-1910 онуудта Үбэр Монголой хушуунуудаар, 1911 ондо Ононой хамнигадаар, 1912 ондо В.Котвичтэй сугтаа Орхоноор аяншалаа. Эдэ аяншалгануудай дүнгөөр арадай аман зохеолой, угсаатан арадай уг гарбалаар, хэлэ бэшэгэй, эртын түүхын баян баримта бэшэгүүд суглуулагдаа. Эндэ дансанууд Петербургын архив ба музейнүүдтэ дансалагдаа юм. Суглуулагдаhан фольклорно бэшэгүүд 1905 онhоо эхилжэ, элдэб хэблэлнүүдээр элидхэлнүүд, статьянууд боложо толилуулагдаа, «Образцы монгольской народной литературы» гэhэн ном соо ороо. Монгол хэлэтэ арадуудай мэдээжэ шэнжэлэгшэ Ц.Ж.Жамцараногой тон сэхэ буулгабари бэшэгүүд энэ ном соо оруулагданхай, гээд эрдэмтэн Б.Я. Владимирцов бэшэhэн байха. Цыбен Жамцараногой хэhэн ажалайнь аша үрөөр, «монгол арадуудта үльгэр түүхэ үгы» гэhэн А.М. Позднеевэй hанамжа усадхагдаа гээд тэрэ нэмэжэ бэшэнэ.
«Цыбен Жамцарано буряад арадай алдарта хүбүүн. Россиин гарамгай востоковед, алишье тээшээ адли тэгшэ эрдэмтэн. Арадайнгаа сэдьхэл hанаанда толотомо эли мүрөө үлөөгөө. Бэлиг түгэлдэр публицист, эрхэтэнэй эрхэ сүлөө үмэгшэлэн хамгаалагша, арадайнгаа соел болбосорол, гэгээрэлэй түлөө оролдон зүдхэгшэ. Тэрээнэй хажуугаар гүнзэгы мэдэсэтэй этнограф, историк, эрхим дээдэ уран зохеолшон, оршуулагша. Хамагhаа дэгүүр аман зохеол суглуулhаараа суурхаа. Энэ талаараа тэрэ үнэхөөрөө эрдэмэй габьяа харуулаа», гээд филологиин эрдэмүүдэй доктор В.Ц. Найдаков Ц.Жамцарано тухай хэлэнэ.
Энэ дэлхэй дээрэ жара хэдыхэн жэл ажамидарhаншье hаа, табан зуун жэлэй амидарhан хүнэй дайтай агууехэ зүйлые хэжэ бүтээжэ, хойтын шэнэ юртэмсэ дээрэ хүндэтэй габьяа байгуулhан хүнүүдэй нэгэн бэлэй.
Ц.Жамцараногой нэрэмжэтэ Агын хизаарай номой санай мэргэжэлтэн
С.Б. Дамдинжапова
Хэрэглэгдэhэн литература:
1. Болотов Б.Г. Цыбен Жамцарано. – Агинское: «Агын Үнэн», 2011.- 124 с.
2. Соен гэгээрүүлэгч Ж.Цэвээний захидлууд/ ред.: Н. Эмхэтгэсэн Ч., М.Бадамням; перевод М.Бадамням. - Улаан-Баатар: [б.и.], 2013.-195 с.
3. Описание личного архива Ц.Ж.Жамцарано. - Улан-Удэ: Издательство БНЦ СО РАН, 2010.- 94 с.