Ажабайдалайнь үргэн зам.
Ц.Жамцарано - монгол хэлэтэ арадуудай фольклор хүшөө болгон арад түмэндөө үлөөжэ шадаhан хүн. Тэдэ суглуулбаринуудайнь оройдоол багахан лэ хубинь хэблэгдэhэн. Зүгөөр диилэнхи хуби статьянуудынь, тэмдэглэлнүүдынь, ажалай дэбтэрнүүдынь, түгэд эмнэлгэ, зурхай г.м. элдэб удха шанартай гар бэшэгүүдынь Санкт-Петербург, Улаан-Үдэ, Улаан-Баатар хотонуудай архивууд соо дансалаатай. Тэрэнэй уг дамжан үлөөhэн баян дансануудынь онтохонуудай, үльгэр түүхэнүүдэй, шажан мүргэлдэ хабаатай шүлэглэмэл зохеолнуудай ехэ суглуулбари болоно. Нютаг хэлэнүүдэй онсо илгаа дамжуулха зорилготойгоор тусхай заншалта транскрипци байгуулжа, Эрхүүгэй губерни, Үбэр Байгал, Халха Монголоор ба Үбэр Монголой аймагуудаар аяншалхадаа тэрэнээ хэрэглэhэн юм. Гэхэтэй хамта бэшэжэ байhан зүйл болон хөөрэжэ байhан хүнүүд тухай мэдээнүүдые оруулха арга монгол хэлэтэ арадуудай фольклор суглуулха түүхэдэ түрүүшынхеэ байгуулагдажа хэрэглэгдээ. «Аламжа Мэргэн», «Айдурай Мэргэн», «Еренсей», «Ха-Ошир-хүбүүн» ба бусад шүлэглэмэл арадай аман зохеолнуудые, мүн тиихэдэ эхирит-булагад угай мэдээжэ үльгэршэн Маншуд Эмегеновhээ бэшэжэ абаhан «Абай Гэсэр хүбүүн», «Ошор-Богдо хүбүүн», «Хүрин Алтай хүбүүн» г.м бүтээлнүүдые сэхэ транскрипцитайгаар буулгажа бэшээд, түрэл арадайнгаа литературада сэгнэшэгүй ехэ баялиг үлөөжэ шадаа.
Арадай аман зохеолой баялигые суглуулан бүридхэлгын ажалыень Ородой Географическа бүлгэм үндэрөөр сэгнэжэ, 1905 ондо мүнгэн медаляар шагнаhан. 1935 ондо буряадай элитэ эрдэмтэн эрдэмэй ажаябуулгынгаа түлөө филологиин эрдэмүүдэй доктор гэhэн зэргэдэ хүртэhэн байна. Ц.Жамцарано Буряадай ба Монголой түүхэдэ горитой хубитаяа оруулhан, 19-дэхи зуун жэлэй эсэс ба 20-дохи зуун жэлэй эхин үедэ Забайкалиин ниитэ политическа ажаябуулгада эдэбхитэй хабаадалсаhан ниитэ ажаябуулагша гээд СССР-эй эрдэмэй академидэ суурхаhан хүн юм.
1911 онhоо Цыбен Жамцарано Богдо хаанта Монгол уласай гадаадын хэрэгэй яаманай туhалагша түшэмэл болоо. Эндэhээл Жамцараногой Монгол орондо ажаябуулгань эхи абаhан түүхэтэй. Эндэ ажаллаха соогоо эрдэмэй ба оршуулгын хэрэгээ орхеогүй.
1912 ондо Монголой засаг түрын hайдуудта Монгол гүрэндэ соел ба гэгээрүүлгэ хүгжөөхэ тухай бэшэг бэшэhэн байна. Тэрээн соогоо ниислэл хотодо ба аймагуудаар эхин шатын hургуули, удаань дунда hургуули нээхэ тухай дурадхал оруулhан юм. Тэрэнэй аша туhаар удангүй эгээл түрүүшын эхин шатын hургуули нээгдэhэн түүхэтэй. Монголой hургуулинуудай түрүүшын багша ба hургуули байгуулагша - Цыбен Жамцарано болоно. Гэхэтэй хамта хари хэлэнүүдhээ ород ба хитад хэлэ шудалхые дурадхаhан байна.
1913 ондо монголой түрүүшын бүлэг хүбүүд Эрхүү хото hуралсал гарахаа эльгээгдээ. Тэдэниие өөрөө Ц.Жамцарано дахуулжа абаашаа. Монголой эрдэмтэд Ц.Жамцараное Монголдо hуралсалай эмхинүүдые байгуулагша гээд тоолодогынь тон зүб гэжэ hанахаар.
«Шинэ толи хэмээх бичиг» гэhэн эрдэмэй сэтгүүл монгол хэлэн дээрэ байгуулха тухай удаадахи ехэ үүсхэлынь болоно. Тиигэжэ 1913 оной март hарада тус сэтгүүлэй түрүүшын дугаарынь нара хараба. Монголшууд тэрэ доро шэнэ сэтгүүлдээ дуратай болоо, түрүүшын ниитэ литературна эрдэмэй сэтгүүл олоной дунда «Шэнэ толи» гээд хуряангыгаар нэршээ. «…Монголдо гэгээрүүлгэ асарха хэрэгтэ буряадууд, гол түлэб элитэ ажаябуулагша Ц.Жамцарано ехэ нүлөө үзүүлөө», - гээд эрдэмтэн В.Л.Котвич тэмдэглэhэн. Жамцараногой дурадхалгаар Ургада (Россиин эрдэмэй хэблэлэй туhаламжаар) хоер томо хэблэлнүүд байгуулагдаа. Нэгэдэхинь Монголой засагай хэрэглэхэ монгол бэшэгтэй, нүгөөдэнь Ородой консульстводо ород бэшэгтэй. Тиигэжэ хэблэлгын ажал үргэнөөр ябуулагдажа эхилээ. Удангүй «Нийслэл хүрээний сонин бичиг» гэhэн газетэ гаража эхилээ. «Шинэ бэшэг» гэhэн хэблэлдэ байгаали ба газар нютагай баялиг шэнжэлэлгын, ниитэ политическэ, экономикодо хабаатай, литературна уран hайханай асуудалнуудаар статьянууд толилогдодог hаа, «Нийслэл хүрээний сонин бичиг» газетэ ниитэ ажаябуулга, Монголой бэеэ даанги байдал тухай үзэл суртаал, монгол арадай соел ба экономико hэргээхэ зорилгонуудые табин бэшэдэг байгаа.
Монголдо ажаллаха соогоо hуралсалай номууд ба пособинуудые бүтээжэ хэблүүлhэн. Тиихэдэ эрдэмэй, олониитэдэ зорюулагдаhан ба уран hайханай литература ород, англи, француз хэлэнүүдhээ монгол хэлэн дээрэ оршуулжа, Монгол уласай түүхэдэ эгээ түрүүшын оршуулагша гээд алдаршаа. Дэлхэйн литературын мэдээжэ уран зохеолшодой элдэб бүтээлнүүдыень монгол хэлэн дээрэ оршуулжа эхилээ. Жэшээнь, Л.Н.Толстой «Жизнь Будды», Жюль Верн «Пятнадцатилетний капитан», Джованни Бокаччо, Джен Лондоной зарим бүтээлнүүд г.м. болоно. «Золотые поучения, приписываемые Чингис хану», «Происхождение дархатов, хубсугульских урянхайцев, торгутов, хошутов, чахаров, даригангинцев, алтайских урянхайцев, казахов и эвенков», «Жизнь и быт русских подданных бурят» г.м. hонин ажалнуудые бэшэжэ хэблэhэн. Географяар hуралсалай пособи, космографяар hуралсалай ном бэлдэн хэблүүлээ.
Хэлэ бэшэгэй эрдэмтэн В.Э.Раднаев Ц.Жамцарано тухай иигэжэ бэшэhэн: «Цыбен Жамсаранович дээрээ ахагүй хэлэмэршэн-синхронист, оршуулагша байгаа. Үндэр оюун ухаагаар, ялас гэмэ публицистын, элидхэлшын бэлигээр арад түмэнэй алдар хүндын шүтөөн болоо. Оросой ба Хальмагай талануудhаа эхилээд, забайкалиин хадын хүнды, талын буряадууд хүрэтэр тэрэ бүхы монголнуудай үнэн сэхэ патриот байгаа».
Буряад, монгол оршуулагшадта Ц.Жамцараногой үндэр хэмжээндэ бүтээгдэhэн ажалнуудынь оршуулга хэхэ арга байгуулха хэрэгтэ жэшээ, hургаал боложо үгөө юм. Гэхэ зуура Ц.Жамцараногой оршуулhан Гранстремай «Синее знамя» (Хүх монголын хүх туг хэмээх түүх) гэhэн түүхэтэ туужа монгол арадуудай дунда онсо hуури эзэлдэг. Монголой түүхэдэ ниитэ гэгээрүүлгын ба эрдэм нэбтэрүүлэлгын горитой нүлөө оруулhанайнь түлөө Монголой эрдэмтэд буряадhаа уг гарбалтай мэдээжэ эрдэмтэниие үндэрөөр сэгнэдэг. Монголой шэнэ түүхэ, монголой шэнэ гүрэн байгуулха хэрэгтэ сэгнэшэгүй ехэ хубитаяа оруулhан хүн, 1911 оной Монголой хубисхаалта ябадалай эдэбхитэй гэшүүн юм. Бүхыдөө Ц.Жамцараногой Монгол орондо ниитэ, гэгээрүүлгын ба эрдэмэй эдэбхитэй ажаябуулгань 1917 он болотор үргэлжэлөө. Энэл жэлэй зуниинь Ц.Жамцарано түрэл нютагаа бусаа.
Буряад ороноо бусажа, Ц.Жамцарано Забайкалиин гүрэн түрын ажалда эдэбхитэй оролсоо. Энэл жэл Бүгэдэ Буряадай ехэ хуралhаа түбэй гүйсэдхэхэ хорооной түрүүлэгшээр, удаань 1918 оной апрельдэ болоhон Буряадай ажалша-таряашанай түлөөлэгшэдэй гурбан ехэ хуралhаа можын зүблэлэй гүйсэдхэхэ хорооной гэшүүнээр hунгагдан, үндэhэтэнэй асуудал эрхилхэ комиссараар томилогдоо. 1919-1920 ондо Эрхүүгэй дээдэ hургуулида багшалаа. 1920 онhоо Ц.Жамцарано Коминтернын Алас Дурнын эмхидхэлэй хүтэлбэриин ажал ябуулдаг таhагай ашаар Монголой арадай хубисхаалшадай үйлэ хэрэгтэ дахяад оробо. 1921 оной март hарада Хяагтада монголой хубисхаалшадай суглаан үнгэржэ, Монголой арадай намай (МАН) нэгэдэхи ехэ хуралда хабаадаhан 26 хүнэй нэгэниинь Цыбен Жамцарано байгаа. Улас оронойнгоо үндэhэнэй бэеэ даанги байдал, эрхэ сүлөөгөө байлдан олоходо, Коминтерн болон Зүблэлтэ ород уластай холбоо найрамдалые тогтоон ажаллахые шухалынь үндэhэлэн хэлээ. Ехэ хуралай гурбадахи үдэр Цыбен Жамцарано хуралай түрүүлэгшээр hунгагдажа, МАН-ай түрүүшын алхамай хүтэлбэри «Түмэндэ тунхаглан зарлаха бэшэг» тухай элидхээ.
Ц.Жамцарано 1921 ондо дотоодын хэрэгэй бүгэдэ гүрэниие захирха яаманай (МВД) дээдэ сайдаар томилогдоод, гүрэнэй ажалда хүсэн түгэс жүдхөө. «Арадай засагай тогтоходо, СССР Монгол хоер гүрэнэй хоорондохи хани барисаанай холбоо баталха зорилготойгоор 1921 ондо Москва хото ошоhонби», - гэжэ намтартаа бэшэhэн байна.
1922-1923 онуудта нютаг орон соогуур намай бүлгэмүүд байгуулагдан, намай устав шэнэлхэ, программада нэмэлтэ, хаhалта оруулха хэрэгтэ Ц.Жамцарано эдэбхитэй оролсоо. 1923 оной июль hарада МАН-й II ехэ хуралаар баталагдаhан «Экономикын асуудалай» дансануудые болбосоруулха ажалай бүлгэмдэ Ц.Жамцарано оролсон, тус хуралаар намай түбэй хорооной гэшүүнээр hунгагдаа. Энэ документ гүрэнэй экономикын hуури байгуулха бодолые тодорхойлоо.
1924 ондо 1-дэхи hарада hурган гэгээрүүлхэ яаманай зүблэхэ түшэмэлөөр тэрэ томилогдоhон байна. Тиигэжэ судар бэшэгэй хүреэлэнгэй ажалые бэе дээрээ даажа абаа. Гэгээрэлэй яаманда Ц.Жамцараногой ажаллаhан үедэ арадай гэгээрэлые хүгжүүлхэ 10 жэлэй түсэбые бэелүүлhыень уласай II ехэ хуралда hайшаан тэмдэглэhэн байдаг.
1922 онhоо сэрэгэй зүблэлэй гэшүүн, 1923 онhоо сэрэгэй hургуулиин хэлтэсэй орлогшо, 1925 онhоо сэрэгэй министерствын юрэнхы хэлтэс эрхилhэн түшэмэлөөр томилогдон, манай арадай сэрэгые бэхижүүлхэ, сэрэгшэдэй мэргэжэл дээшэлүүлхэ үйлэдэ хүсэн түгэс зүдхөө. 1925 оной 2-дохи hарада банкын зүблэлэй гэшүүнээр томилогдон, гүрэнэй экономикын хүгжэлтэдэ хуби нэмэриеэ оруулhан байна.
Бүхы монгол яhата арадуудые ганса экономикын ба соелой талаар бэшэ, харин политикын талаар нэгэдүүлхэ гол бодол дэбжүүлдэг байгаа. «Халха Монгол Үбэр Монголтой, Буряадтай, Баргатай, Синьцзянай ба Тывагай монголнуудтай нэгэдүүлжэ, монголой үни холо сагта түүхэтэ ажаhууhан газар дахяад hэргээхэ, Япони, Хитад ба Орос гүрэнүүдэй нүлөөдэ орохогүй бүрин эрхэтэ бэеэ даанги гүрэн байгуулагдаха», - гэжэ Ц.Жамцарано бэшэнэ. Энэ hанал бодомжонь 1927 он болотор олонхи политическа хүсэн дэмжэдэг байгаа. Харин 1928-29 онуудhаа эхилжэ, монгол арадай нангинаар сахижа ябаhан үзэл суртаал муушалагдадаг болоо. Энэ суртаал бэелүүлэгшэд «панмонголистнууд» гээд муушалагдан нэрлэгдэдэг болоо.
1937 оной август hарада Ц.Жамцарано тушаагдаа, 1942 ондо түрмэдэ наhа бараа. 1956 ондо гэмынь сагааруулагдаа.
Ц.Жамцараногой нэрэмжэтэ
Агын хизаарай номой санай мэргэжэлтэн С.Б. Дамдинжапова
Хэрэглэгдэhэн литература:
- Болотов Б.Г. Цыбен Жамцарано. – Агинское: «Агын Үнэн», 2011.- 124 с.
- Соен гэгээрүүлэгч Ж.Цэвээний захидлууд/ ред.: Н. Эмхэтгэсэн Ч., М.Бадамням; перевод М.Бадамням. - Улаан-Баатар: [б.и.], 2013.-195 с.
- Описание личного архива Ц.Ж.Жамцарано. - Улан-Удэ: Издательство БНЦ СО РАН, 2010.- 94 с.