Бүгэдэ буряад угсаатан арадай «Алтаргана» уласхоорондын фестиваль 6-дахияа Монгол ороной Дорнод аймагай ниислэл болохо, Чойбалсан хотодо үнгэргэгдөө.
2002 ондо Агын Буряадай тойрогой дэбисхэр дээрэ үнгэргэдэhэн «Алтаргана» шанар шэнжээрээ, эмхидхэлэйнгээ талаар нилээд дээдын хэмжээндэ хүргэгдэhэн байгаа. Шэнэ шатада ороhон «Алтарганые» энэл хэмжээндэнь 2004 ондо хаана үнгэргэхэб гэhэн асуудал ехэ хурсаар табигдаhан байна. Монгол ороной Дорнод аймагай губернатор Одбаяр Чойбалсан хотодо эмхидхэхые дурадхаhан байгаа. Тиигэжэ «Алтарганын» туг тус аймагайхидта дамжуулагдажа, июлиин 23-25-ай үдэрнүүдтэ түсэбэйнгөө еhоор, бүгэдэ буряадай наадан Чойбалсанда үнгэргэдэбэ гээшэ.
Фестивальда Россиин Федерациин буряад угсаатан арадай hуурижаhан 3 субъектнүүдэй, Хитадай Дотор Монголой Мүнгэн, Алтан, Эвенкиин hомонуудай, Монголой 8 аймагуудай, Улаан-Баатарай түлөөлэгшэд сугларба. Буряад угсаатанай ехэ найр наадан эмхидхэлэй үндэр хэмжээндэ үнгэргэгдөө гээд тэмдэглэлтэй.
Агын Буряадай тойрог түлөөлжэ 256 хүн соелой ба тамирайшье мүрсөөнүүдтэ хабаадалсаа. Урид, бэлэдхэлэй үедэ, мори урилдаанhаа бэшэ хэмжээ ябуулгануудта хаба шадалаа туршалсаа гэhэн зорилго манай делегаци табиhан байна. Зүгөөр үшөө нэгэ конкурсдо хабаадагүй. Энэ хадаа буряад еhо заншалаар тэргэ шагтагалhан моритой, буряад хабдагтай конкурс. Программаар хараалагдаhан бэшэ хэмжээ ябуулгануудта то эдэбхитэйгээр хабаадабад. Агын делегаци эгээл hүрөөтэйгөөр, шанга хүсэтэйгөөр, бэшэнhээл hаа илгаатайгаар хадуугдаа.
Мүнөө бүгэдэ буряадай «Толон» hониной сурбалжалагша, «Алтаргана-2004» гэhэн уласхоорондын фестивальда хабаадагша Оюна Базаровагай, замай тэмэглэлнүүдые , мүн конкурс, урилдаан бүхэнэй дүнгүүдые дурадхахамнай:
БУГЭДЭ БУРЯАДЫЕ НЭГЭДҮҮЛhЭН АРАДАЙМНАЙ НАЙР НААДАН.
Һүниин тэнгээр Ага нютагhаа баруун зүг шэглүүлэн, холын аян замда нилээд олон унаанууд hубарилдан гараhан байна. Ушарынь гэхэдэ, энэ удаа Монгол hайхан ороной Дорнод аймагай ниислэл Чойбалсан хотодо үнгэргэгдэhэн бүгэдэ буряадай «Алтаргана» нааданда абаадалсахаяа агынхид зорибо.
Июлиин 23-ай үглөөгүүр Дээдэ Ульхунаар хила дабажа, дууhашагүй тала дайдаар ута замаа үргэлжэлүүлбэбди. Зунай hайхан хаhада ган гасуурай үе тохеолдоошье hаань, үбhэ ногоогоор баян уужам тала нугын агаар амисхал юунтэйшье жэшэшэгүй арюун даа! Харгы зубшаад байдалаа түхеэрhэн монголнуудай hэеы гэрнүүд, тоо томшогүй хони ямаан, адуун, тэмээн hүрэг бүришье hаа
hонирхол түрүүлнэ.
Үдэшын hэрюугээр зорижо гараhан Чойбалсан хото одоошье үзэгдэжэ, 600-гаад модо гаталжа эсэhэн бидэ «Хэрлэн» буудалда орожо түбхинэбэбди.
Үглөөдэрынь захиргаанай байшан соо хүндэтэ айлшадаа угтажа, танилсуулгын баяр еhолол үнгэрөө. Бүгэдэ буряадай «Алтаргана» нааданда хабаадалсахаяа ерэhэн нютаг бүхэнэй түлөөлэгшэдтэй танилсуулая. Агын Буряадай автономито округой захиргаанай толгойлогшо Б.Жамсуев, округой Дүүмын түрүүлэгшэ Д.Дугаров, захиргаанай толгойлогшын социальна асуудалаар орлогшонь С.Заяханова, экономическа хүгжэлтын комитедэй түрүүлэгшэ Б.Галсанов, соелой комитедэй түрүүлэгшэ Р.Цыдендоржиев, тамирай болон аяншалгын комитедэй түрүүлэгшэ Б.Гомбоев, Москва хотын түбэй радиогай корреспондент Х.Ральдин, округой дотоодын хэрэгүүдэй управлениин дарга Ц.Мункожаргалов, Агын гимназиин директор А.Батомункуева, “Могойтуйский” ажахын үхэршэн Г.Бутитов гэгшэд делегациие хүтэлөө. «Алтаргана» нааданай хэмжээ ябуулгада Шэтын областиин Дүүмын түрүүлэгшэ А.Эпов, областиин Дүүмын хүдөө ажахын политикаар түрүүлэгшын орлогшо Д.Тумунбаяров, Дүүмын депутат А.Ваулин гэгшэд Монгол орондо айлшаар бууhан байна. Тиихэдэ Буряад ороной Улаан-Үдэ хотоhоо Арадай Хуралай түрүүлэгшэ А.Лубсанов түрүүтэй, соелой министр В.Прокопьев, ВАРК-ын президент Б.Баяртуев гэгшэд мүн лэ өөрын делегациие хүтэлбэрилэн ерээ. Усть-Ордын Буряадай автономито округой нэрэ түрые Боохоной районой захиргаанай түрүүлэгшын орлогшо Н. Суборова, Хулун-Буир хотын эвенкэ хушуунай делегациие хубисхалта намын орлогшо дарга На Шо Гуан, Хэнтэйн аймагые түлөөлэгшэ Дашдорж гэхэшэлэн олон- олон хүтэлбэрилэгшэд буряад угсаатанай ехэ найр нааданда бүгэдөөрөө хабаадалсаhан байна.
Түсэблэгдэhэн программын еhоор, Чойбалсан хотоhоо хойшоо гаража, Халхын голой дайнда баатарлигаар унаhан Росси гүрэнэй сэрэгшэ хүбүүдтэ дурасхаалта хүшөөдэ делегациин хүтэлбэрилэгшэд гүрлөө сэсэгүүдые табиhан байха юм.
Уданшьегүй «Алтаргана» нааданай нээлтын жагсаалай эхилхэ үе хүрэжэ ерэбэ. Стадион шадар ехэл хүлгөөтэй, хун зон олон, автомашинануудай хажуугаар мори унаhан үхибүүдшье, наhатайшуулшье элбэг... Наймаа дэлгүүрнүүд ажалаа сүлөөгүй ябуулнад.
Нютаг бухэнэй түлөөлэгшэдэй жагсаал ехээр hонирхол татаа. Тодорхойлон хэлэбэл, манай Ага нютагай гурбан районуудай түлөөлэгшэд округойнгоо тугай үнгэдэ тааралдуулhан нэгэдэмэл хубсаhатай байжа, ехэл hүртэйгөөр, зохидоор харагдана. «Алтаргана» фестивалиин нээлгэн дээрэ округой захиргаанай толгойлогшо Б.Жамсуевта үгэ үгтэжэ, «монгол туургата арадуудые нэгэдүүлhэн «Алтаргана» нааданда хабаадагшадые Ага нютагайнгаа ажаhуугшадай, засаг зургаанай түлөөлэгшэдэй зүгhөө амаршалжа, саашадаа бүри үргэн дэлисэтэйгээр, нютаг нютагhаа буряадууд олоороо сугларжа, еhо заншалаа, үндэhэн соелоо hэргээжэ хододоо ябаял» гэжэ үреэhэн байна. Хатар наадаар баян зүжэглэмэл найр яhала үндэр хэмжээндэ үнгэргэгдэжэ, тамирай зүйлнүүдээр мүрысөөнүүд үдэрэй туршада үргэлжэлөө.
Фольклорно бүлгэмүүдэй хоорондо үнгэргэгдэhэн конкурсдо Могойтын районой Сагаан-Шулуутайн «Сахюур» бүлгэмэйхид түрүү hуури эзэлжэ, олониие баярлуулба. Шангай хоердохи hуурида Дорнод аймагай Дашбалбар сомонойхид, гурбадахида Буряад Республикын Түнхэнэй районой «Хэтэрэг» фольклорно бүлгэм хүртэhэн байна. Тус конкурсдо дүн хамтадаа 12 коллективүүд хабаадалсаа гэжэ тэмдэглэе.
Тиихэдэ арадай уран урлалай бүтээлнүүдэй үзэмжэ мүн лэ олондо hайшаагдаа. Юуб гэхэдэ, манай нютагайхидай бэлдэжэ абаашаhан зүйлнүүдэй хажуугаар үшөөшье олон анхаралаа хандуулхаар захата бүтээлнүүд, мүнгэшэ, алташа дархашуулай, уран гартай оедолшодой хубсаhа хунар хаража, сугларагшад мүн лэ сэдьхэлээ ханааhан, дурадхалай дэбтэрнүүд соонь өөрын hанамжанууд, үреэлэй hайхан үгэнүүд олоор тэмдэглэгдэhэн байха юм. Жэшээлхэдэ, Могойтын районой тус ажаябуулга эмхидхэгшэдэй дэбтэр соо француз, монгол яhатанай, мэргэжэлээрээ илгаатай юрыншье зоной, адвокат, даргыншье бэшэhэн сэдьхэлэй дулаахан мүрнүүдые бидэшье уншаhан байнабди. Тусхай жюриин гаргаhан дүнгүүдээр Агын районой уран урлалай бүтээлнүүдэй үзэмжые Агын районой захиргаанай соелой таhагые даагша Д.Шойдоровагай хүтэлбэрилэн ябаhан бүлэгэйхид эгээл эрхим сэгнэлтэдэ хүртэжэ, түрүү hуурида элирэн гараа.
Дорнод аймаг тухай авторска дуунуудай конкурсдо дүн хамтадаа 28 дуунууд дурадхагдаhан байха юм. Түрүүшын hуурида «Дэлхэйн шэмэг» гэhэн дууе Гэрэлбаатар гүйсэдхэжэ, алтан медальда хүртөө. Хүгжэмынь Авармидай, үгэнь Л.Дашинимаевай. Хоердохи hуурида Ш-Х.Базарсадаевагай үгэ дээрэ Бато Бальжинимаевай зохеоhон хүгжэмдэ «Дорнод» гэhэн дууе Александр Бороев гүйсэдхэжэ, мүнгэн медаляар шагнагдаба. Дүрбэдэхи hуурида «Сэдьхэнэб шамайгаа Монгол орон» (үгэнь Л.Дашинимаевай, хүгжэмынь Б.Дамдинжаповай) гэhэн дууе Дулмажаб Бабуева гүйсэдхөө.
Арадай дуунуудай конкурсдо наhанай хэмжүүрээр хэдэн бүлэг боложо хубаараад, буряад арадайнгаа хонгео аялгатай ирагуу дуунуудые залуу хүгшэнгүй хангюурдажал мэдээ. Дуушадай талаан бэлигые, гүйсэдхэхы дадал шадабариие сэгнэхын хажуугаар үндэhэн арадайнгаа хубсаhанай, зүүдхэлнүүдэй баялигые хаража хужарлахаар байгаа.
Агынхидайнгаа туйлабан амжалтанууд дээрэ тогтожо хэлэе. 8-12 наhатайшуулай бүлэгтэ Дулдаргын районой Зүдхэли нютагай Саяна Цымпилова 3-дахи hуурида элирэн гараа.
12-18 наhан хүрэтэр дуушадай дундаhаа Агын районой Эржена Бадмаева, тиихэдэ 40 наhатайhaa дээшээ бүлэгтэ Бато-Цырен Дашинамжилов мүн лэ шангай гурбадахи hуурида хүртэhэн байна.
Июлиин 25-ай үглөөгүүр мори урилдаанай талмай руу яарабабди. Һоеолонгуудай урилдаанда 73 морид хүсэ шадалаа 40 модоной зайда туршалсабад. Арбаадтайхан шодоог хүбүүд, басагад хоорондоо тэмсэжэ, арад түмэнэй бахархалда хүртөө. Энэ зайда гүйлдэhэн моридой фиништэ ерэхэдэнь, угтан абажа, түрүүлhэн мориео аргагүй hайханаар ямбалан хүндэлдэгыень хаража хужарлаабди.
Буряад угсаатанай хэр yгhaa сахижа ябаhан эрын гурбан нааданай нэгэ хуби болохо бүхэ барилдаанай зоной hонирхол ехэтэ татадагыень тэмдэглэхэ шухала. Дүн хамтадаа 96 барилдаашад энэ мүрысөөндэ хабаадаба. Монгол ороной хүдэршүүлые илажа гарахань бэрхэтэй байшоо. Шиираг солбон, барьягар томо бэетэй 24 наhатай монгол улсын нашан бүхэ Гансух бүгэдые илажа, абарга бүхын үндэр шагнал хайрада хүртэбэ.
Һyp харбалгын мүрысөөндэ 100 гаран хүн хабаадажа, эсэсэй эсэстэ Агын районой hуршад командаараа алтан медаляар шагнагдажа түрүү hуури эзэлhэндэнь бүришье hаа, баярлахаар. Һурай дээдэ абарга болохо мүрысөөндэ (абсолютное первенство) Агын районой Борис Дондоков хоердохи hуурида, тиихэдэ Амгалан Дармаев гурбадахи hуури эзэлжэ, тус тустаа үнэтэ бэлэгүүдээр (үнгэтэ телевизор) урмашуулагдаhан байна. Агын районой hуршадай командын бүридэлдэ ороhон мэргэн годлитой тамиршадай нэрыень заабол нэрлэхэ хэрэгтэй гэжэ hананаб. Амжалта туйлаhан
Баярма Цыренжапова, Соелма Абидуева, Арюуна Батоева, Батор Цыренжапов, Борис Дондоков, Очир Дулмажапов, Амгалан Дармаев, Цыденжаб Намсараев, Баясхалан Цыбенжапов, Цыренжаб Ешинимаев, Баир Галсанов гэгшэдтэ «Алтаргана» нааданай алдар соло!
Һэеы гэрнүүдэй харалгада Могойтын районой Догой нютагай hэеы гэр эгээл эрхим тоодо тоологдожо, үндэр сэгнэлтэдэ хүртэhэн байна.
Чойбалсан хотодо Агын нэрэмжэтэ гудамжын нээлтэдэ хабаадалсаhан байнабди. Дорнод аймагай засаг даргын тамгын хүтэлбэрилэгшэ Хүрэлбаатар, Чойбалсанай мэр Үлзыбаян, округой захиргаанай толгойлогшо Баир Баясхаланович улаан лентэ хайшалжа, амаршалгын үгэнүүдые хэлэhэн байнад.
Гэхэтэй хамта, ехэл дэлгэрэнгы программын ябасада бөө мүргэлэй түлөөлгэтэ нюурнууд, дээдэ зиндаатай, нэрэтэй түрэтэй удаган бөөнэр сугларагшадые ехэтэ hонирхуулаа. Баян-Уула сомондо ажаhуудаг бөөнэр олоороо хэрэг бүтээжэ, «Алтаргана» нааданай hайн үнгэрхын, хамаг амитанай амгалан тэнюун ажамидархын тула hүртэй hүрөөтэй хэмжээ ябуулга үйлэдөө. Хари гүрэн Япон, Америкэhээ ерэhэн айлшад энэ үйлэтэ хэрэгые видеокамерада буулгаашье, дүрэ-зурагуудые абаа, ехэл hонин баримтата үйлэдэ дайралдажа hонирхоо бэлэй.
Аса бүхэтэй алтарганадал, түүхэ домогоо мартаагүй, eho заншалаа сахижа ябаhан буряад угсаатан олоороо сугларжа, хабтайн нэмжыhэн үргэн талын Хэрлэн голой эрьедэ байра байдалаа түхеэрээ. Агын гурбан районууд өөhэд өөhэдынгөө палаткануудые дэлгээ, эдеэ хоолой бүхы хэрэгсэлнүүдээр дүүрэн хангагданхай, эбтэй эетэй ажаhуугаа.
Фестивалиин түрүүшын үдэр хаа-хаанаhаа сугларhан айлшадта Дорнод аймагай мэдээжэ дуушад, жэшээлхэдэ, бултанда танигдадаг болоhон, дабтагдашагүй өөрын онсо хоолойтой Бабуудоржийн Сэсэгмаа болон бусад аргагүй гое концерт бэлэглээ юм.
Тиихэдэ галай наадан ехэл эмхитэйгээр үнгэргэгдэжэ, тусхай танилсалгын үдэшэ боложо үгөө гэхэдэ алдуугүй. Хатар наадые шэмэглэhэн салюдай фейерверк хүнэй зүрхэ сэдьхэлдэ мартагдашагүйгөөр хадуугдан үлөө еhотой.
«Алтаргана» нааданда дашарамдуулан Хори буряадуудай түүхэдэ ороhон Хун шубуун Эхэдэ зорюулагдаhан хүшөөгэй нээлтэ мүн лэ үнгэргэгдэhэн байна.
Июлиин 25-ай үдэшэ бүгэдэ буряадай «Алтаргана» нааданай дүн гаргалгын хэмжээн эмхидхэгдэжэ, амжалта туйлаhан тамиршадаа, дуушадаа хүндэлэн еhолоо. Эгээл түрүүшынхеэ «Алтаргана-1994» фестиваль Чингис хаанай тоонтодо Монгол орондо 4 дахин үнгэргэгдэжэ, удаань аглаг hайхан Ага нютагтамнай үнгэргэгдэhэн байха юм. Он жэлнүүдэй ошохо бүри улам үргэдхэгдэжэ, удха шанарайнгаа талаар бүри дээшээ дэбжүүлэгдэжэ байhандань урмашахаар. Уласхоорондын хэмжээндэ гаргагдаhан тус фестиваль хилэ дабажа, баян дэлгэр Буряад орондо 2006 ондо үнгэргэгдэхэ. «Алтаргана» нааданай туг Улаан-Үдын түлөөлэгшэдтэ баяр еhололой оршон байдалда барюулагдаhан байха юм.
Уулзажа, сэнгэжэ сэдьхэлээ ханааhан буряадууд фестивалиин түгэсхэлэй гала-концертые ехэтэ hайхашаагаа. Шангай түрүү hууринуудые эзэлhэн абьяастан хүгжэм зугаа дэлгэжэ, зунай үдэшые шэмэглэн, сугларагшад сэдьхэл дүүрэн нютаг нютагаа бусаа бэлэй.
Иигэжэ хоер үдэрэй туршада нилээд хүлгөөтэй, дабхар дабхар хэмжээ ябуулганууд удаа дараалан үнгэргэгдэбэ гээшэ. Монгол туургата арад зониие нэгэдүүлhэн, аба эжынгээ анханhаа сахижа ябаhан үндэhэн хэлэеэ, соел болбосоролоо үеын үедэ дамжуулжа ябаха манай нангин уялга болоно.
АГА-ЧОЙБАЛСАН-АГА.
Дамдинжапова С.Б.,
мэдээсэлэй таhагай мэргэжэлтэн