Алтаргана-2012
Буряад болон Яхад республикануудhаа, Эрхүүгэй можоhоо, Москва, Санкт-Петербург, Новосибирск, Томск, Красноярск хотонуудhаа, Үбэр Байгалай хизаарай аймагуудhаа, Казахстан, Хитад, Монгол гүрэнүүдhээ – хамтадаа 89 диаспорын түлөөлэгшэд бүгэдэ буряад угсаатан арадай 10-дахи «Алтаргана» ехэ нааданда хабаадалсахаа, Ага нютаг буужа ерэhэн байна.
«Буряадай нэгэ үдэр» гэhэн арадай аман зохеолой бүлгэмүүдэй харалга-мүрысөөндэ хамта 21 бүлгэм хабаадаа. Хоер үдэр үргэлжэлhэн харалга мүрысөөнэй дүнгөөр, фестивалиин Гран-При шанда Могойтын аймагай «Нютагай магтаал» гэhэн бүлгэм хүртөө. Алтан медаляар – Агын аймагай «Сэргэ», мүнгэн медаляар – Шэнэхээн нютагай «Тоонто», хүлэр медаляар – Эрхүүгэй можын «Далайн долгин» гэhэн аман зохеолой бүлгэмүүд шагнагдаа.
Бүлгэм бүхэн олон зуун жэлнүүдтэ мүлигдэжэ ерэhэн буряад арадайнгаа еhо заншалнуудые, гүнзэгы сэсэн удхатай hургаануудые зүжэглэн наадажа харуулаа, үреэлэй hайхан үгэнүүдые, таабари, оньhон үгэнүүдые тодо хурсаар түүрээгөө. Арадайнгаа уянгата дуунуудые дуулажа, еохор хатаржа, баярлан хүхилдэжэ, еhото найр нааданай түүдэгэй гал бадараагаа юм.
Заншалта ба мүнөө үеын буряад хубсаhа зохеон бэлдэгшэдэй мүрысөөндэ 26 модельернүүд хабаадаа. «Амар сайн» киноконцертнэ заал соо элдэб үнгын, янза бүриин үндэhэн буряад дэгэлнүүдэй ба мүнөө үеын маяг оруулhан хубсаhанай hайндэр болоhон байна. Регион бүхэниие түлөөлhэн жюриин гэшүүдтэ дурадхагдаhан тоогүй олон дэгэлнүүд сооhоо эрхимыень шэлэхэнь бэрхэтэй байгаа еhотой. Удаахан сагай туршада жюриин гэшүүдэй гаргаhан дүнгүүд согсологдожо, «Заншалта ба мүнөө үеын» гээд хубаарилагдаhан хоер номинацяар дүнгүүд гаргагдаhан байна.
«Заншалта» гэhэн номинацида урмашуулгын дипломоор Светлана Цыдыпова (Ага) хүртөө. Хүлэр дипломдо Мөнгөн-цэцэг (Улаан-Батар), мүнгэн дипломдо Мария Маглаева (Усть-Орда), алтан дипломдо Атуяа (Шэнэхээн) гэгшэд хүртэбэд. Эгээл эрхим сэгнэлтэдэ хүртэhэн Хүнхэр нютагай Лариса Раднаевагай «Утаhаар дамжаhан угай зам» гэhэн хубсаhанайнь суглуулбари гран-придэ хүртэжэ, Ага нютагайнгаа нэрэ hүлдые үргэбэ.
«Мүнөө үеын хубсаhан» гэhэн номинацида урмашуулалгын шанда Хориин У.Ванзатовагай hэеы нэхэжэ оеhон хубсаhаниинь үндэрөөр сэгнэгдээ. Тиихэдэ Мария Ласкина (Эрхүү) хүлэр, Бимбадоржын Сачирсэсэг (Дорнод аймаг) мүнгэн, Намжилма Эрдынеева (Ага) алтан дипломуудаар шагнагдаhан байна. Энэ номинацида гол шан Буряад ороной Ирина Найдановагай зохеон бүтээhэн «В поисках Шамбалы» коллекци гран-при эзэлээ юм. Светлана Цыдыпова, Улзыма Ванзатова хоерто ВАРК-ын зүгhөө тусхай мүнгэн шан барюулагдаа.
Арадай уран урлалай бүтээлнүүдэй харалга-мүрысөөн хоер үдэрэй туршада үргэлжэлөө. Эндэ эгээл олон хабаадагшад байгаа гээд тэмдэглэлтэй. Дүн хамта 136 уран гартан нютаг бүхэнhөө ерэжэ, элдэб янзын бүтээлнүүд олониитэдэ дурадхагдаа.
Арбадахи «Алтарганын» «Мүнгэн хун шубуун» гран-при шагналда Агымнай Жигжит Баясхаланов хүртэжэ, Ага нютагайнгаа арад зоной омогорхол болоо. «Изделия из кожи» номинацида алтан медаль – Монголой Энхтур, мүнгэн медаль – Агын аймагай Улзы-Бато Жалсанов, хүлэр медаль – Монголой Батхуягта барюулагдаа. «Художественная обработка дерева»: алтан – Буряад ороной Эдурад Павлов, мүнгэн – Могойтын Александр Шагдуров, хүлэр – Монголой Баярсайхан. «Художественная обработка конского волоса» номинацида Могойтын Зоя Цыбжитовагай ажалынь олондо hайшаагдажа, урмашуулгын шанда хүртэбэ. Түрүүшын hуурида Баярма Дамбиева (Ага), хоердохидо Ефим Осипов (Усть-Орда), гурбадахида Пагма Дашинимаева (Агын аймаг) гэгшэд хүртэбэд. «Сувениры в национальном стиле» номинацида Дулма Балданова (Ага), Ирина Дагбаева (Буряад республика), Виктория Банаева (Эрхүү) гэгшэд түрүүшын hууринуудые эзэлбэд. «Национальная одежда и атрибутика» номинацида Могойтын Цыпелма Бальжинимаева түрүүшын hуурида, Шэнэхээнэй Сэнгэлдорж хоердохидо, харин Дулдаргын аймагай Арюна Дамдинова гурбадахи болоо. «Художественная обработка металла» номинацида Буряад республикын Юрий Эрдынеев алтан медальда, Монголой Баярсэнгэлэн мүнгэн, Могойтын Баясхалан Дашибалов хүлэр медальнуудые абаа. «Буряад зураг» номинацида Монголой Бадмпурэвсэрэн түрүүлөө, удаань Могойтын Намжилма Эрдынеева хоердохи, гурбадахи Буряад республикын Содном Базаров болоо.
Арадай дуунуудай конкурс. Ага тосхоной соелой ордон соо арадай дуу гүйсэдхэгшэдэй конкурс хоер үдэрэй туршада эмхидхэгдээ. Хамта дээрээ 100 гаран дуушад хабаадаба. Конкурсын дүримэй еhоор 5 бүлэг боложо хубаараад мүрысэбэд.
Тус конкурс хоер шатаhаа бүридөө:
Акапелла маягаар гүйсэдхэхэ;
Арадай хүгжэмтэ зэмсэгүүдэй ашаар арадай дуунуудые гүйсэдхэхэ.
Сэгнэлтэ үгэхэдөө, хоолойн нугарал, дуунай хоолойдо тааралга, зүжэглэхэ арга шадабари, хубсаhан гээд харагдаа.
Эдэ олон дуушадые шагнажа, бэлиг шадабаритай, бэлэдхэл hайтай, уян нугархай хоолойтой дуушад сооhоо эрхимые элирүүлхэнь жюриин гэшүүдтэ бэлэгүйхэн байгаа. Тиигэжэ Буряад республикын Байгалма Батуева, Могойтын аймагай Рыгжидма Лудупова, Дулдаргын аймагай Саян Цымпилов, Агын аймагай Шадабай Санжидма, Буряад республикын Ким Балданов гэгшэд алтан медальнуудта хүртэбэд.
Алхана нютагай соелой байшан соо үнгэрhэн мүнөөнэй буряад дуунуудай конкурсда Агын тойрогой, Үбэр Байгалай хизаарай Харымай, Хелгын аймагуудай, Буряад республикын, Эрхүүгэй можын, Москва, Новосибирск хотонуудай, Монгол ороной, Хитадай Шэнэхээнэй 43 дуушад хабаадаа. Тэрэнэй дүнгүүдээр хүгжэмшэн Баир Дамдинжапов Гран-при шанда хүртэбэ. Бэшэhэн дууень А.Шагжаев, Д.Дашапылов хоерой дуэт үндэр хэмжээндэ гүйсэдхөө. Удаань И.Шагдурова (Буряад республика) алтан медаль, Уранцэцэг (Монгол) мүнгэн медаль, «Уран» бүлэг (Буряад республика) хүлэр медаль ба мүнгэн шангуудта хүртэбэд.
Дангина. Нааданай хэмжээндэ эмхидхэгдэдэг эгээл hонирхолтой мүрысөөнүүдэй нэгэн – дангинанарай харалга болоно. Тус мүрысөөндэ Буряад республикын аймагуудhаа, Монгол ороной Хэнтэйн ба Дорнод аймагуудhаа, Агаhаа, Шэнэхээнhээ, Усть-Ордын тойрогhоо хамтадаа 19 hаргама гое басад хабаадаба. Сэбэр сагаахан шарайтай, үндэр нарин бэетэй, арадайнгаа еhо заншалые сэдьхэлдээ шэнгээhэн, дуулажашье, хатаржашье шадаха басагад «Алтарганын» эгээл дээдэ шатын шанда хүртэхын тула тэмсэбэд. «Минии нютаг», «Сэдьхэлэйм аялга», «Дангинын хатар», «Удэшын хубсаhанай харалга» гэhэн шатануудаар бэлиг шадабарияа харуулбад. Харалганай дүнгөөр Агын аймаг түлөөлhэн Хүhөөшэ нютаг тоонтотой Оюна Нимацыренова «Алтаргана-2012» гэhэн уласхоорондын фестивалиин «Дангина» гэhэн зэргэдэ хүртэбэ. Ага тосхониие түлөөлжэ хабаадаhан Цырена Мункожаргалова 1-дэхи hуури эзэлбэ. Буряад республикын Ахын аймагай Елена Аюшеева хоердохи, Эрхүүгэй Оhын аймагай Ирина Бардамова гурбадахида гаража, нютагайхидаа баярлуулаа.
«Алтаргана» фестивалиин шугамаар үнгэргэгдэhэн hэеы гэрнүүдэй харалга мүрысөөнэй дүнгүүд дээрэ тогтобол, иимэ байна. Энэ мүрысөөндэ Агын, Могойтын, Дулдаргын аймагуудай, Үбэр Байгалай хизаарай Ононой аймагай, Буряад республикын Яруунын аймагай, Эрхүүгэй можын Оhын аймагай түлөөлэгшэдэй бэлдэhэн 6 hэеы гэрнүүд хабаадаба. Энэ харалга-мүрысөөн «Һэеы гэр», «Модон гэр» гэhэн номинацинуудаар дүнгүүд татагдаа. Тиигэжэ hэеы гэрнүүдэй харалгада Эрхүүгэй можын Оhын аймагайхидай бэлдэжэ табиhан hэеы гэр түрүүшын hуурида, алтан медальда хүртэбэ. Агын аймагайхид хоердохи hуурида, Ононой аймагайхид гурбадахида. Харин Могойтын аймагай hэеы гэр дахяад эгээл дээдэ шатын Гран-при шанда хүртэбэ. Модон гэртэй гансал Дулдаргын аймагайхид хабаадаа. Тиимэhээ hэеы гэрэй түхэлтэйгөөр баригдаhан модон гэрынь түрүү hуури эзэлжэ, алтан медальда хүртэбэ. Тэрэнэй хажуугаар тусхай шангууд олгогдоо. Дулдаргын аймагай түлөөлэгшэ Содбо Ешисамбуев ба Оhын аймагай Елена Хаетская гэгшэд «Эрхим эзэд» гэгдээ. Яруунын аймагай түлөөлэгшэд «Һэеы гэрэй эрхим хамгаалагша» гээд соносхогдоhон байна. Мүн Агын, Могойтын аймагайхид буряад эдеэнэй шэрээ эрхимээр хамгаалжа шадаа.
Агын хүүгэдэй ба эдиршүүлэй тамирай hургуулиин байшан соо «Буряад hуурин» гэhэн угсаатанай аяншалалгын түбүүдэй түhөө түсэбүүдэй үзэсхэлэн-мүрысөөн үнгэргэгдэhэн байна. Эндэ дун хамта 9 түhөө түсэбүүд дурадхагдаhан байна. Хабаадагшад буряадай еhо заншал үргэнөөр хэрэглэлгэ, мүн ажалай нэмэлтэ hууринуудые бии болгохо гэhэн зорилгонуудые хараадаа абаха еhотой байгаа. Жюриин гэшүүд «экологическа аспект» ба «этнографическа аспект» гэhэн сэгнэлтын хэмжүүрнүүдые баримталаа. Тэрэнэй дүнгүүдээр Агын аймагhаа хабаадагша Болот Дондоков гран-при шанда хүртэбэ. Тэрэ Ножын нуур шадар байгуулха «Сагаан Дали» гэhэн буряадай соелой, уран урлалай ба этнографиин аяншалалгын түбэй макет зохеоhон байна. Шэтэ хотын М.Дылгыржапов, Дулдаргын аймагай А.Дондоков, Буряад республикын С.Цыбикдоржиева гэгшэд тус тустаа шангай hууринуудые эзэлээ.
Үльгэр түүрээгшэдэй харалга-мүрысөөн Алхана нютагта эмхидхэгдээ. Тэндэ 24 наhатайhаа эхилээд 80 наhатай болотор 17 үльгэршэд угсаатан арадайнгаа хэр угhаа дамжан ерэhэн үльгэр домогуудые түүрээбэ. Дулдаргын аймаг түлөөлжэ хабаадаhан Алексей Цырендылыков алтан медальда, Агын аймагай Жаргал Бадмадоржиев мүнгэн медальда, Монголой Г.Одгэрэл хүлэр медальда хүртэбэд.
«Алтан саг» сурбалжалагшадай харалга-мүрысөөн 2 номинацяар үнгэрөө. Дүн хамта 21 хабаадагшын 75 толилолго харагдаа. Түрүүшын номинацида Дулдаргын аймагай «Ленинец» hониной «Тоонто» гэhэн тусхай хабсаргалта хүлэр медальда хүртэбэ. Яруунын аймагай «Ярууна» hониной хэблэл удха түгэлдэр толилолгонуудайнгаа түлөө 2-дохи hуурида гараба. Харин алтан медальда бүгэдэ буряадай «Толон» hонин хүртэбэ.
Хоердохи номинацида 16 сурбалжалагшын ажалнууд харагдаа. Уран мэргэн гаршагтай толилолгонуудайгаа түлөө Бато-Цырен Дугаров («Долина Кижинги») хүлэр, Оюна Базарова («Толон») гүнзэгы удхатай хэдэн зураглалнуудайнгаа түлөө мүнгэн, Дарима Базарова («Толон») үлүү үгэгүйгөөр бэшэгдэhэн, гаршагаа хүсэд тайлбарилна гээд алтан медальда хүртэбэ.
Жарналистнуудай телевизионно материалнуудай ба видеофильмүүдэй, радио дамжуулгануудай мүрысөөн гурбадахияа үнгэргэгдэбэ. Бүхыдөө 19 ажалнууд жюриин үзэмжэдэ дурадхагдаа. «Буряад хэлэн дээрэ эрхим радиоматериал» гэhэн номинацида гурбадахи шатын диплом, хүлэр медаль Буряадай гүрэнэй телерадиокомпаниин «Хүгжэмэй долгин дээрэ» дамжуулга абаа. Агын райдиогой сурбалжалагша С.Шагдарова «Даага дэллээн» ажалайнгаа түлөө 2-дохи hуурида гаража, мүнгэн медаляар шагнагдаа. Шэтын гүрэнэй телерадиокомпаниин «Талын толон» гэhэн дамжуулга (авторынь Ц.Сампилова) «Алтаргана-2012» нааданай алтан медальда хүртэбэ.
«Буряад хэлэн дээрэ эрхим телевизионно материал» номинацида Буряадай телерадиокомпаниин «Тайзан» дамжуулга (авторынь Г.Тудупова) 3-дахи, Агын телерадиокомпаниин «Хүн болохо багаhаа» 2-дохи, Буряадай гүрэнэй телерадиокомпаниин «Буряад орон» дамжуулга (авторынь Д.Жамсоева, Б.Дамбаринчинов) түрүүшын hуури эзэлээ.
«Буряад хэлэн дээрэ бэлдэглэhэн эрхим видеофильм» гэhэн номинацида Ж.Дымчикова «Түрэ» (Улаан-Үдэ) 3-дахи, Ц.Чирнинова «Үлзытэ номой арьбажаха түби» (Ага) 2-дохи hууринуудые эзэлээ. Агын телерадиокомпаниин Россиин Герой Алдар Цыденжаповай мүнхэ дурасхаалда зорюулагдаhан «Абарагша Алдар баатар» фильм (авторынь Х.Будаева) жюриин гэшүүдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртэжэ, шангай түрүүшын hуури эзэлээ.
«Мир, в котором мы живем» гэhэн дүрэзурагай конкурсда 10 гаран дүрэ буулгагшад өөhэдынгөө hонирхолтой, онсо маягаар буулгаhан фото-зурагуудые олоной анхаралда дурадхаа. «Агинская правда» hониной фото-сурбалжалагша Сергей Доржиевай «И в пыль, и в снег» гэhэн фотозураг түрүүлөө. Мүн «авторская коллекция» номинацида 2-дохи болоо. Хитад гүрэнэй сурбалжалагшадай дарга Тянь Ши Дэ Шэнэхээн нютаг тухай дүрэ зурагуудые харуулжа, 1-дэхи hуурида гараа. Чойбалсан хотын Базарсадын Батцырен, Москва хотын Н.Тулаева, Улаан-Удэ хотын Н.Уланова гэгшэд шангай hууринуудые эзэлээ.
Эрын гурбан наадан. Бүхэ барилдаагаар мүрысөөндэ «Алтаргана-2012» нааданай абарга бүхэ манай нютагай барилдаашан Цыбик Максаров боложо, гол шан автомашинаар шагнагдаа. Монголой бүхэ Дондогой Цогзолдорждо бүргэдэй хатар эрхим гүйсэдхэhэнэй түлөө тусхай шан барюулагдаа.
Мори урилдаагаар «Алтаргана-2012» нааданай Ехэ шанда хүртэхын тула сэбэр үүлтэрэй 8 морид 2400 метрэй утада урилдаа. Эндэ Амарай можын В.Тарасовай хүлэг Саммер Брум түрүүлөө, гол шан «ВАЗ» түхэлэй автомашинаар шагнагдаа.
Һур харбалгаар мүрысөөнэй «Абарга мэргэн» нэрэ хүндэдэ Могойтын аймагай Болот Ринчинов хүртэжэ, мүн автоунаагаар шагнагдаба. Хоердохи hуурида мүн лэ Могойтын аймагай түлөөлэгшэ Владимир Жаргалов, 3-дахи hуурида Шэтын hур харбагша Александр Дамбаев гараhан байна.