Ара газарта ургадаг
Аса бухэтэй алтаргана
Альган дээрээ тэнжээhэн
Аба эжы хоернай.
Эбэр газарта ургадаг
Эшэ бүхэтэй алтаргана
Эльгэн дээрээ тэнжээhэн
Эжы аба хоернай.
Хорин гаран жэлэй түүхэтэй үндэhэтэнэй энэ ехэ hайндэр монгол хэлэтэ арадуудай бүхы түлөөлэгшэдэй соёлой шухала удхатай үйлэ ушар болонхой. Энэ наадан манай гүрэнэй элдэб газар нютагуудай шуналтай, оролдосотой эдэбхитэдые, харида ажаhуудаг нютагаархидыемнай - хэдэн мянган хүниие нэгэдүүлэн, үнгэргэгдэхэ бүреэ улам олон хабаадагшадые суглуулна. Забайкалиин дэбисхэр дээрэ зэргэлээ ажаhуудаг 114 үндэhэ яhатанай нютагта үндэhэтэнэй бүхы hайндэрнүүд, нэн түрүүн, зониие нэгэдүүлхэ, тоонто нютагайнгаа болон Эхэ оронойнгоо аша туhада ажаллаха, бэе бэеэ ойлгожо hypaxa, хүндэлхэ арга боломжо үгэдэг гээшэ.
Эгээл иимэ зорилгонуудые “Алтаргана" наадан баримтална. Россиин орон нютагуудай болон Росси, Монгол, Хитад гүрэнүүдэй хоорондо эбтэй хүршэнэрэй харилсаа бүхэлэлгэдэ нүлөөлхэhөө гадна хүн зоной сэдьхэлдэ үндэhэтэнэй болон шажанай хёмороондо hуури үлөөнэгүй, энэнь мүнөө дэлхэйдэ боложо байhан үйлэ хэрэгүүдэй талаhаа харахада, тон шухала байна.
Баир ЖАМСУЕВ
Үбэр Байгалай хизаарhаа Россиин
Федерациин Федеральна Суглаанай
Федерациин Зүблэлэй гэшүүн
«Алтаргана» фестивалиин түүхэ.
2020 оной июлиин 16-18-ай үдэрнүүдтэ аса бүхэтэй «Алтаргана» дахяад hалбархань. Бүгэдэ буряад угсаатан арадые нэгэдүүлhэн уласхоорондын хэмжээнэй ехэ фестиваль аглаг hайхан Ага нютагтамнай буужа ерэхэнь. 30-аад жэлэй туршада буряад арадай ажаhуужа байгаа нютаг нугануудаар үндэр хэмжээндэ эмхидхэгдэдэг «Алтаргана» найр нааданай түүхын хуудаhа hэхэн харая.
1994 ондо Монгол hайхан ороной Дадал hомондо буряад арадай дуунуудай харалга мүрысөөн гээд, «Алтаргана» наадан эхи абаhан түүхэтэй. Монголой Хэнтэйн аймагай захиргаанай соёлой яаманай түлөөлэгшэ Б.Мүнхжаргал түрүүшын фестивалиин эхи табигшадай болон эмхидхэгшэдэй нэгэн юм. Эгээ түрүүшын 4 нааданууд 1994-2000 онуудта Монголой элдэб аймагуудаар эмхидхэгдэhэн hаа, 2002 онhоо уласхоорондын хэмжээндэ гаража, Росси гүрэндэ үнгэргэгдэдэг болоо. Тэрэ гэhэн сагhаа хойшо фестиваль 2 жэлэй нэгэ удаа Россин 3 регионуудта (Үбэр Байгалай хизаар, Буряад республика, Эрхүү можо) гү, али Монголдо эмхидхэгдэдэг заншалтай. Хабаадагшадай тоодо мүн лэ Хитадай арадай республикын Дотор Монголой аймагуудай, дэлхэйн элдэб гүрэнүүдэй буряад түлөөлэгшэд оролсоно.
Фестивалиин шугамаар эрын гурбан нааданууд (мори урилдаан, бүхэ барилдаан, hур харбаан), hүүлэй жэлнүүдтэ hээр шаалган, буряад шатар гээд тамирай урилдаанууд, ба уран hайханай конкурснууд эмхидхэгдэдэг юм. Анхан гансал буряад арадай дуунуудай конкурс гээд эхилhэн hаа, мүнөө сагта hүр жабхаланта, буряад угсаатан арадые нэгэдүүлhэн, үнэхөөрөөл ехэ найр наадан үнгэрдэг болонхой.
Мүнгэн тобшо сайтын автор Намжилма БАЛЬЖИНИМАЕВА Эрхүүдэ болоhон «Алтарганын» үедэ арадай дуунай мүрысөө хаража байхадаа, Доржисүрэн ахайтай танилсаад, «Алтарганын» түүхээр hонирхожо, хөөрэлдөө эмхидхэhэн байна.
Доржисүрэн: «Тэрэ үедэ би Хэнтэйн аймагай Дадал hомоной дарга тушаалтай байгааб. Буряад арадай дуунай hайндэр «Алтаргана» нааданиие 1994 ондо бэлдэлсэhэн, эмхидхэлсэhэн хүнүүдэй нэгэн гээшэб. Аймагай соёлой хэлтэсэй мэргэжэлтэд нааданай хүтэлбэри бэлэдхээ hэн. Түрүүн наадандаа «Улаалзай» гэжэ нэрэ үгөөд байгаабди, улаалзай сэсэгэй зураг гоёор зуруулаад, тайзанаа шэмэглээд байтарнай, минии орлогшо залуу хүбүүн наадандаа «Алтаргана» дуунай нэрэ үгэебди гээд дурадхал оруулаа hэн. Алтан шаргал холтоhотой, наранда тэрэнь ялараад, үнэхөөр гоёор харагдадаг алтарганын нэрэ ямар гоёор hанаа гээшэб гэжэ бидэ ехэ баярлаа бэлэйбди. Улаан-Баатарhаа нэбтэрүүлгэ ерэжэ, наадыемнай буулгаад, Монголой арад түмэндэ телевизортэ харуулаа hэн. Бидэнэй эхилhэн наадан олон улсын болоод байхадань, би тон ехээр баярланаб. Үнгэтэ бэшээр буулгагдаhан түрүүшын «Алтарганын» бэшэлгэнүүдые мүнөө интернет соо харахада, «Алтаргана-1994» гээд бэшээтэй, тэгэн дундань улаалзай сэсэг зураатай тайзанай саана харагдана. Үбгэд, хүгшэд, залуушуул, хажуудань hонирхол дүүрэн үхибүүд булта нэбшэгэрээрээ зогсоод, «Алтаргана» дуугаа аялан дуулажа байна, тэдэнэй сэлмэг hайхан шарайнуудые харахада, ехэл гоё даа. Түрүүшын «Алтаргана» нааданай шагналда хүртэhэн арадай дуушадые нэрлэбэл, Биндэр hомоной Бат-Баатар нэгэдэхи, Гомбо гуай гурбадахи, Дадал hомоной Янжима хоёрдохи hуури эзэлhэн юм. (нэгэдэхи hуури эзэлhэн Биндэр hомоной Бат-Баатар
Хоердохи «Алтаргана» наадан Биндэр hомондо болоо бэлэй. Орос гүрэнэй Агын тойрогой соелой хэлтэсэй дарга Рыгзын Цыдендоржиев түрүүтэй Т.Дондокова, Б.Пурбуев, Д.Дондоков дуушад хабаадажа, тусхай шангуудта хүртөө hэн. Баян Адаргын Ш.Лхагвасүрэн, Биндэр нютагай Д.Батдэлгэр, Дадал сүмын Г.Цэвэлмаа гэгшэд түрүү hууринуудые эзэлээ бэлэй.
Батширээтэдэ 1998 ондо болоhон «Алтарганын» эхилхэдэ, мори унаhан баатарнууд сэнхир хүхэ огторгой мэтэ үнгэтэй «Алтарганын» туг, хори буряадуудай угай тугуудые намилзуулан, hүр hүлдэ бадаруулан жагсаалда ерэхэдэнь, хүн бүхэнэй зүрхэ сэдьхэл доhолжо байгаа бэлэй. Гурбадахи «Алтарганада» Монголой арадай артистнууд Ц.Пүрэвдорж, Л.Жаргалсайхан, ниигэмэй ажал ябуулагшад Э.Бат-Үүл, Н.Ням-Осор болон бусад хабаадаhан юм. Арадай дуу гүйсэдхэгшэд Д.Чинзориг, Г.Цэрэнжав, Б.Ганцэцэг, С.Цэндсурэн, Б.Ганхуяг, Ц.Цэрэнханда гэгшэд дуушадай тэмсээндэ илалта туйлажа, тус тустаа шагналда хүртөө hэн.
Дурбэдэхи «Алтаргана» 2000 эндо Дорнод аймагай Дашбалбар hомондо августын 4-hөө 8 болотор болоо. Наадан бүри үргэдөө: Улаан- Баатар, Дархан, Эрдэнэт хотонуудhаа делегацинууд, Агын тойрогhоо, Буряад Уласhаа ВАРК-ын президент Дашанима Дугаров, СССР-эй арадай артист Ким Базарсадаев, засагай зургаанhаа үндэр тушаалта Геннадий Манжуев, Буряадай арадай уран эохёолшо Цыденжаб Жимбиев болон бусад хүндэтэй айлшад боложо хабаадаhан юм. Дүрбэдэхи «Алтарганын» дүүрэхэдэ, Агын тойрогой толгойлогшо Баир Жамсуев «Алтарганын» туг хүндэтэйгөөр тодон абаа hэн.»
Бүгэдэ буряадай 7 хоног бүриин «Толон» ба «Агинская правда» hонинуудай хуудаhанууд дээрэ бэшэгдэhэн Монгол орондо эмхидхэгдэhэн эгээ түрүүшын «Алтаргана» наадан тухай толилолгонууд:
Базарова, О.-Холын айлшад Агада//Толон.-2000.-10 июня (№23).-С.2.-На бурят.яз.
Цыдыпова, Д.-На фестиваль в Монголию//Агинская правда.-2000.-5 августа (№96).-С.1.-На рус.яз.
Доржиев, С. «Алтаргана-2000» праздник всех бурят//
Агинская правда.-2000.-12 августа (№99).-С.1,3.-На рус.яз
Доржиев, С. Фотовзгляд. Лошадь – гордость кочевника//
Агинская правда.-2000.-22 августа (№ 103).-С.2.- На рус.яз.
«Алтарганын» гимн
Хүгжэмынь Пурбо Дамирановай,
үгэнь Дондог Бальжинимаевай
Ази түбиин шэмэрүүндэ
Алтаргана ургана.
Аригуун нютагта
Арад зомнай амидарна.
Дабталга:
«Алтарганын» наадан – аялга дуун, хүгжэм,
«Алтарганын» наадан – аха дүүгэй наадан,
«Алтарганын» наадан – эрын гурбан наадан,
Монгол арадуудай наадан – «Алтаргана»
Аадар, мүндэр, шуурганhаа
Айгаагүй алтаргана
Тэмсэл, зоболон, хашалтые
Тэсээлши буряад арад.
Дабталга.
Зунай ааяма халуунда
Зүдэрөөгүй алтаргана.
Түүхын харанхы гүн сооhоо
Түрэлөө алдаагүй буряада арад.
Дабталга.
Гимн «Алтарганы»
Музыка Пурбо Дамиранова
Слова Дондока Бальжинимаева
На суровых просторах Азии
Цветен алтаргана,
Где живет народ, от души свою землю любя
Припев:
Праздник «Алтарганы» - мелодии песен
Праздник «Алтарганы» - братьев дружбы и мир,
Праздник «Алтарганы» - три игрища мужей,
Монгольских народов игры – «Алтаргана».
Ни град, ни грозы и бури
Не страшны алтаргане.
Все бедствия и муки
Выстоял бурятский мой народ.
Припев.
И в летний зной палящий
Все стоит цветок алтарганы.
Рода нить не потерял
Во тьме веков бурятский мой народ.
Припев.